Αφιέρωμα: Οι ξύλινες κατασκευές και έργα τέχνης στα μοναστήρια των Μετεώρων

Οι βράχοι των Μετεώρων και τα μοναστήρια, που μοιάζουν σαν φυσική απόληξή τους, δημιουργούν μία εικόνα μοναδική.Τα μοναστήρια αποτελούν Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco και μέσα σ' αυτά ξεχωρίζουν οι ξύλινες κατασκευές τους. Ο μεγαλύτερος όγκος ξύλινων... κατασκευών και ξύλινων έργων τέχνης των Μετεωρικών μονών σώζεται τη μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή -όπως είναι πιο γνωστό- στο Μεγάλο Μετέωρο. Η μοναδική από τις έξι εν ενεργεία μονές των Μετεώρων, που δεν διαθέτει αξιόλογης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας ξύλινες κατασκευές είναι η μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, αν και περιέχει μεγάλης ιστορικής αξίας τοιχογραφίες του Θεοφάνη.

Οι βράχοι των Μετεώρων και τα μοναστήρια, που μοιάζουν σαν φυσική απόληξή τους, δημιουργούν μία εικόνα μοναδική.Τα μοναστήρια αποτελούν Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO και μέσα σ' αυτά ξεχωρίζουν οι ξύλινες κατασκευές τους.

Σημαντικά στοιχεία για τα μοναστήρια των Μετεώρων και ιδιαίτερα τις ξύλινες κατασκευές αυτών, περιέχονται στην πτυχιακή εργασία του σπουδαστή Νικόλαου Παγγιτούλη, στο ΤΕΙ Λάρισας, με επιβλέποντα καθηγητή τον Δρα Ιωάννη Κακάρα.

Μονή Αγ. Νικολάου Αναπαυσά

Η μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, αν και περιέχει μεγάλης ιστορικής αξίας τοιχογραφίες του Θεοφάνη, είναι η μοναδική από τις έξι εν ενεργεία μονές των Μετεώρων, που δεν διαθέτει αξιόλογης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας ξύλινες κατασκευές.

Το καθολικό του ναού του Αγίου Νικολάου κατασκευάστηκε το 1510 και δεν περιείχε τέμπλο ή άλλες κατασκευές. Στις μέρες μας, υπάρχει τέμπλο, το οποίο κατασκευάστηκε την τελευταία δεκαετία.

Οι μόνες ξύλινες κατασκευές, οι οποίες χρονολογούνται από την εποχή της δημιουργίας του ναού, είναι οι ξυλοδεσιές στους τοίχους του ναού, καθώς και μερικές εμφανείς ξυλοδεσιές, στα παλιότερα τμήματα του κτίσματος της μονής, τα οποία δεν έχουν υποστεί κάποια συντήρηση, τουλάχιστον τα τελευταία 45-50 χρόνια. Σώζεται, επίσης, μόνο ένα μικρό τμήμα της ξύλινης ανεμόσκαλας, η οποία κάποτε αριθμούσε 62 σκαλιά και είχε ύψος 60 μέτρα. Στη δεκαετία του 1960, η μονή ανακαινίστηκε και αναστηλώθηκε από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία της περιοχής.

Μονή Αγ. Τριάδος

Η μονή της Αγίας Τριάδος διαθέτει ενδιαφέρουσες ξύλινες κατασκευές. Στο μοναστήρι βρίσκεται ο ναός της Αγίας Τριάδος, ο οποίος αντιπροσωπεύει την αρχαιότερη σωζόμενη οικοδομική φάση του μοναστηριού και είναι το πιο ενδιαφέρον από τα κτίσματά του.

Ανεγέρθηκε το 1475 και προσθήκες ενός μικρού σκευοφυλακίου και ενός έσω νάρθηκα ακολούθησαν το 1684 και το 1689 αντίστοιχα. Το ενδιαφέρον, παλαιό επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο του κυρίως ναού, κατασκευάστηκε περίπου το 1660, αλλά το 1979 κλάπηκε από ιερόσυλους και έχει αντικατασταθεί σήμερα από νεότερο.

Κάποια τμήματα του παλαιού τέμπλου μένουν αποθηκευμένα στο μοναστήρι, καθώς και ο επίχρυσος ξυλόγλυπτος σταυρός του. Ακόμη, σώζεται ένα προσκυνητάρι και ένα αναλόγιο της ίδιας χρονολογίας με το τέμπλο, καθώς και ένα ξύλινο τραπεζάκι με ενθετική από φίλντισι και σιντέφι, το οποίο ήταν τοποθετημένο στον χώρο του καθολικού.

Επίσης, στο μοναστήρι υπάρχει το παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου, που κτίστηκε το 1682 και στο οποίο, επίσης, υπάρχει αξιόλογο επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, της εποχής που ανεγέρθηκε το παρεκκλήσι.

Οι ξύλινες δομικές κατασκευές που υπήρχαν και όσες σώζονται στο μοναστήρι, ήταν όλες δρύινες.

Αμέσως αριστερά, όπως εισερχόμαστε από την κεντρική πύλη, βρίσκεται το χαγιάτι, το οποίο κατασκευάστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα. Την εποχή που κατασκευάστηκε, αποτελούνταν από ξύλινο πάτωμα, ξύλινη οροφή, καθώς και ξύλινο εργάτη για το κατέβασμα και το ανέβασμα του διχτυού, που, ως γνωστό, χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά των μοναχών και των αγαθών τους. Σήμερα, σώζονται μόνο τα δοκάρια του πατώματος, κάποιο τμήμα του σκελετού της στέγης, καθώς επίσης και ο εργάτης.

Μονή Αγ. Στεφάνου

Η μονή του Αγίου Στεφάνου περιέχει πολύ αξιόλογες και περίτεχνες ξύλινες κατασκευές. Από τα παλαιότερα κτίρια της μονής είναι το Παλαιό Καθολικό του ναού του Αγίου Στεφάνου, η πρώτη οικοδόμηση του οποίου ανάγεται στα μέσα του 14ου αιώνα. Ο ναός ανακαινίστηκε το 1545 και έχει ξύλινη στέγη.

Έως και τις μέρες μας σώζεται το περίτεχνο τέμπλο του ναού, καθώς και τα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας επιχρυσωμένα ξυλόγλυπτα βημόθυρα του τέμπλου, το οποίο χρονολογείται στον 16ο αιώνα.

Την τελευταία δεκαετία, εφαρμόζεται, με την έγκριση της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ένα πολυδιάστατο πρόγραμμα καταγραφής, τεκμηρίωσης, συντήρησης και αποκατάστασης του μνημειακού πλούτου της μονής.

Το 1798 χτίστηκε το σημερινό καθολικό προς τιμήν του αγίου Χαραλάμπους. Στο καθολικό υπάρχει το εξαίρετο τέμπλο του 1814 , έργο ξυλογλυπτικής, με περίτεχνη και πολυποίκιλη φυτική διακόσμηση, σε θαυμαστούς συνδυασμούς με πτηνά, ζώα και ανθρώπινες μορφές.

Ανάλογης καλλιτεχνικής εκτέλεσης, κατασκευασμένα το 1836, είναι το ξυλόγλυπτο κιβώριο πάνω από την Αγία Τράπεζα στο ιερό, καθώς και τα τέσσερα προσκυνητάρια και ο ηγουμενικός θρόνος στον κυρίως ναό. Καλαίσθητα και περίτεχνα είναι, επίσης, τα δύο προσκυνητάρια της λιτής ή αλλιώς του εσωνάρθηκα. Σε όλες αυτές τις ξύλινες κατασκευές έγιναν επεμβάσεις στερέωσης και απεντόμωσης.

Το 1852 κτίστηκε η τράπεζα, η οποία, το 1972, επιλέχθηκε για να φιλοξενήσει τα κειμήλια και το 1991, στο πλαίσιο της συνολικότερης δραστηριοποιήσεως της μονής για τη διάσωση και ανάδειξη του μνημειακού και κειμηλιακού της πλούτου, αποφασίστηκε η αναπαλαίωση του κτιρίου και η αναδιοργάνωση του νέου σκευοφυλακίου.

Στο νέο σκευοφυλάκιο, φυλάσσονται- μεταξύ άλλων- ο ξύλινος επισκοπικός θρόνος καθώς και τα βημόθυρα του ναού του Αγίου Στεφάνου.

Μονή Βαρλαάμ

Το καθολικό της μονής Βαρλαάμ είναι αφιερωμένο στους Αγίους Πάντες και χτίστηκε μεταξύ του 1541 -1544. Αξιοπρόσεκτο για τη λεπτή και περίτεχνη επεξεργασία του είναι το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο του κυρίως ναού, το οποίο κατασκευάστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα.

Ο ξύλινος ηγουμενικός θρόνος και τα δύο ξύλινα αναλόγια που σώζονται, κατασκευάστηκαν μεταξύ του 1784 και του 1808 και έχουν υπέροχη διακόσμηση από φίλντισι με την τεχνική της ενθετικής. Τα δύο αναλόγια είναι αποθηκευμένα στο χώρο του παλιού γηροκομείου, μαζί με άλλα ξύλινα αντικείμενα, τα οποία είναι και αυτά διακοσμημένα με φίλντισι, ένα προσκυνητάρι, δύο καθίσματα και τρεις κάσες-μπαούλα που χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι.

Στο κελάρι της μονής είναι τοποθετημένο ένα πελώριο δρύινο βαρέλι του 16ου αιώνα, το οποίο εξυπηρετούσε τις ανάγκες των μοναχών για την αποθήκευση του κρασιού. Το βαρέλι δεν χρησιμοποιείται πλέον στις μέρες μας.

Επίσης, στον ίδιο χώρο είναι αποθηκευμένα- μεταξύ άλλων- ως μουσειακά εκθέματα, διάφορα ξύλινα, γεωργικά- και όχι μόνο- εργαλεία, που χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί τα παλιότερα χρόνια για τις καθημερινές τους εργασίες.

Οι ξυλοδεσιές αφθονούν σε όλα τα κτίρια: άλλοτε ορατές στο εσωτερικό και άλλοτε στο εξωτερικό των κτισμάτων, ακόμη, άλλοτε επιζωγραφισμένες (κυρίως ναός, παλιό γηροκομείο) και άλλοτε όχι.

Μονή Ρουσάνου

Το καθολικό της μονής Ρουσάνου κτίστηκε περίπου στα μέσα του 16ου αιώνα μ.Χ. Ο ναός είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση Του Σωτήρος. Το τέμπλο του ναού είναι του 16ου αιώνα και είναι ξυλόγλυπτο και επίχρυσο, όπως επίσης και τα βημόθυρα.

Στη δεκαετία του 1970 κλάπηκε το μισό σχεδόν τέμπλο, από τη βάση του έως και το ύψος, κάτω ακριβώς από τους 12 Αποστόλους. Τα βημόθυρα σώθηκαν από την κλοπή.

Ακόμη, στο χώρο του ναού υπήρχε και ένα προσκυνητάρι, το οποίο σώζεται μέχρι και σήμερα. Επίσης, σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση η πόρτα της εισόδου του νάρθηκα του ναού.

Κατά τη δεκαετία του 1980, έγινε ριζική ανακαίνιση και αναστύλωση της μονής, από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία της περιοχής (7η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων).

Μία πολύ ενδιαφέρουσα κατασκευή είναι και η παλιά ξύλινη πόρτα της κύριας εισόδου της μονής, πιθανότατα του 16ου αιώνα.

Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Μεγάλο Μετέωρο)

Στη μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή όπως είναι πιο γνωστό, στο Μεγάλο Μετέωρο, σώζεται ο μεγαλύτερος όγκος ξύλινων κατασκευών και ξύλινων έργων τέχνης των Μετεωρικών μονών.

Το παλαιότερο κτίριο της μονής, των μέσων του 14ου αιώνα, είναι ο ναός της Θεομήτορος ή αλλιώς, ναός της Παναγίας της Μετεωρίτισσας Πέτρας, ο οποίος επεκτάθηκε και επανακτίστηκε το 1387. Το 1544 οικοδομήθηκε ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ο οποίος αποτελεί και το καθολικό της μονής.

Η τράπεζα της μονής κατασκευάστηκε το 1557 και πλάι της, προς το βόρειο τοίχο της, κατασκευάστηκε η εστία, δηλαδή το μαγειρείο. Ακόμα, το 1572 ανεγέρθηκε το νοσοκομείο- γηροκομείο του μοναστηριού. Στις αρχές του 17ου αιώνα χτίστηκε το παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου, ενώ το 1789 οικοδομήθηκε και το παρεκκλήσι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Ένα ακόμη πολύ ενδιαφέρον κτίριο με πολλά παλιά ξύλινα αντικείμενα είναι το κελάρι της μονής.

Στο καθολικό της μονής υπάρχει ξύλινο τέμπλο και τέσσερα προσκυνητάρια στον κυρίως ναό και άλλα δύο ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια στη λιτή. Το τέμπλο, καθώς και τα έξι προσκυνητάρια του καθολικού, είναι όλα επιχρυσωμένα και αποτελούν αριστουργήματα ξυλογλυπτικής με τον μεγάλο πλούτο και την ποικιλία τους στη διακόσμηση.Το πάνω από την ωραία πύλη τμήμα του τέμπλου είναι το παλαιότερο, όπως μαρτυρεί η σε σχήμα 'Π' ξυλόγλυπτη επιγραφή του, του έτους 1634. Το 1791,το τέμπλο ανακαινίστηκε και αντικαταστάθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Στο παρεκκλήσι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης καθώς και στο παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου υπάρχουν πολύ καλής τέχνης ξυλόγλυπτα τέμπλα, τα οποία δεν είναι επιχρυσωμένα και κατασκευάστηκαν κατά τα τέλη του 18ου αιώνα.

Στον κυρίως ναό υπάρχει ξύλινο προσκυνητάρι, πλούσια και καλλιτεχνικά διακοσμημένο με ένθετες παραστάσεις από φίλντισι. Της ίδιας ακριβώς τεχνοτροπίας και από τα ίδια υλικά, είναι και τρία ξύλινα αναλόγια δύο στον κυρίως ναό και ένα στο παρεκκλήσι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Άλλο σπουδαίο έργο ξυλογλυπτικής είναι και ο ηγουμενικός θρόνος του κυρίως ναού, ο οποίος κατασκευάστηκε το έτος 1617 και φέρει πλούσια και λεπτή καλλιτεχνική ένθετη διακόσμηση από φίλντισι.

Άξιοι ιδιαίτερης προσοχής είναι οι τέσσερις ξυλόγλυπτοι σταυροί που εκτίθενται στις προθήκες του μουσείου της μονής. Ο παλαιότερος είναι του έτους 1594 και φέρει μεταλλική επένδυση με ημιπολύτιμους λίθους. Οι υπόλοιποι τρεις ξυλόγλυπτοι σταυροί είναι οι λεγόμενοι σταυροί του ιεροδιακόνου Δανιήλ. Ο ένας απ' αυτούς έχει και την χρονολογία κατασκευής του που είναι το 1609.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ξυλοδεσιές της μονής, όπως επίσης και η παλιά πόρτα της εισόδου του κελαριού. Μία πολύ ενδιαφέρουσα ξύλινη δομική κατασκευή είναι το χαγιάτι του πύργου της μονής, με τον ξύλινο εργάτη ο οποίος βοηθούσε στο κατέβασμα και το ανέβασμα του διχτυού. Ο εργάτης είναι σε σχετικά κακή κατάσταση και σίγουρα είχε προσβληθεί στο παρελθόν από ξυλοφάγα έντομα, όπως μαρτυρούν άλλωστε και οι χαρακτηριστικές οπές στην επιφάνεια του. Το πάτωμα και ένα μεγάλο μέρος της στέγης και της λοιπής κατασκευής έχει αντικατασταθεί. Σώζονται ακόμη και μερικές κάσες και σκελετοί παλιών ξύλινων παραθύρων.

ANA-MΠΕ