Όρλιακας: H θαυμαστή γη των Κουπατσαραίων! (εικόνες)

Ένας εξαιρετικός οδηγός για τα ορεινά του Νομού Γρεβενών περιμετρικά του Όρλιακα, από τον
Θοδωρή Αθανασιάδη!

Με μόλις 1.453 μέτρα ύψος, το βουνό αυτό της Πίνδου τολμά και ορθώνει το ανάστημά του δίπλα στις πανύψηλες ακρώρειες της Βασιλίτσας, του Σμόλικα και του Λύγκου και δεν φοβάται τη... σύγκριση, καθώς έχει να αντιπροτείνει πολλά και ακαταμάχητα φυσικά χαρίσματα.
Το οικοσύστημα της Πίνδου σε μικρογραφία! Εδώ στην καρδιά του Νομού Γρεβενών σ’ ένα μάλλον λιλιπούτειο βουνό που μοιάζει να «χάνεται» ανάμεσα στις δεκάδες πανύψηλες κορφές των γειτόνων του, συναντάμε το σύνολο σχεδόν όλων των χλωριδικών ειδών που υπάρχουν στη μεγαλύτερη οροσειρά της Ελλάδας. Σε αυτά τα πυκνά δάση ζουν και αναπαράγονται όλα τα μεγάλα θηλαστικά, ενώ στο απόκρημνα βράχια των κορφών φωλιάζουν μερικά από τα πιο σπάνια αρπακτικά πουλιά. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Oρλιακας έχει χαρακτηρισθεί ήδη από το 1973 έως «περιοχή ιδιαίτερου φυσικού και ιστορικού κάλλους».

Το γεφύρι της Πορτίτσας είναι κτισμένο στο στενότερο άνοιγμα του ομώνυμου φαραγγιού.

Το βουνό αυτό των Γρεβενών βρίσκεται στην περιφερειακή ζώνη του νεοσύστατου Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου και προστατεύεται από την ελληνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία. Στα μικρά χωριά που κουρνιάζουν στις δασωμένες πλαγιές του, έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια αρκετοί ξενώνες και μικρά ξενοδοχεία που δίνουν την ευκαιρία στον επισκέπτη να ζήσει μερικές μέρες κυριολεκτικά στην αγκαλιά της ορεινής φύσης.

Αυτός είναι ο τόπος των Κουπατσαραίων, δηλαδή των Ελληνόφωνων Βλάχων που έκτισαν εδώ κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, ανάμεσα στα Βλαχόφωνα ορεινά χωριά και στις πόλεις του Μακεδονίτικου κάμπου, τις δικές τους κοινότητες. Κύρια ασχολία των Κουπατσαραίων ήταν η κτηνοτροφία, αλλά και το διαμετακομιστικό εμπόριο.

Οι δραστήριοι αυτοί ορεσίβιοι διατηρούσαν άριστες σχέσεις τόσο με τους βλαχόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν στα ψηλότερα μέρη της Πίνδου όσο και με τους Ελληνες του κάμπου. Τα Κουπατσοχώρια διασκορπίζονται περιμετρικά του Ορλιακα και κυρίως γύρω από την κοίτη του Βενέτικου που είναι ένας από τους σημαντικότερους βραχίονες του Αλιάκμονα. Τα χωριά Τρίκωμο, Παρόριο, Μοναχίτι, Ζιάκας, Σπήλαιο, Περιβολάκι, Κοσμάτι, Σταυρός, Λάβδα, Πανόραμα, είναι μερικά από τα Κουπατσοχώρια που συναντάμε στις υπώρειες του Ορλιακα.

Η Μονή της Παναγίας Σπηλιώτισσας.

Ο σημερινός επισκέπτης αν αφήσει το αυτοκίνητο και αποφασίσει να περπατήσει στις χορταριασμένες μουλαρόστρατες που κάποτε συνέδεαν τα ορεινά χωριά με τα εμπορικά κέντρα, θα φανταστεί τα φορτωμένα καραβάνια που οδηγούσαν οι έμπειροι Κουπατσαραίοι αγωγιάτες να μεταφέρουν τα αγαθά και στο πιο απόμερο σημείο. Ωστόσο όσο και να συναρπάζει η ιστορία των ανθρώπων αυτού του τόπου, ο τελικός διεκδικητής των εντυπώσεων του σημερινού επισκέπτη είναι η αγέρωχη φύση του μικρού -σε μέγεθος μόνο-, Ορλιακα.

Μέσα από φυσικές διεργασίες αιώνων η πολυμορφία του ορεινού αυτού όγκου ευνόησε την ανάπτυξη αρκετών και σπάνιων δασικών ειδών, όπως ο ραγοφόρος ίταμος ή μαυροέλατο, η άγρια πεύκη και το αρκουδοπούρναρο. Μεγάλες εκτάσεις καλύπτονται από μεικτά δάση ελάτης, μαύρης πεύκης και βελανιδιάς, ενώ εντυπωσιακά είναι τα είδη των αγριολούλουδων όπως το άγριο γαρίφαλο, η ίριδα, ο άγριος κρίνος, η πριμούλα, ο κρόκος και δεκάδες άλλα. Καταφύγιο και τροφή βρίσκουν εδώ αρκετά θηλαστικά, αρκούδες, λύκοι, ζαρκάδια, αγριογούρουνα και αγριόγατες.

Στην πλούσια φτερωτή πανίδα, συμπεριλαμβάνονται ο σπάνιος μαυροπελαργός, το χρυσογέρακο, ο ασπροπάρης, φιδαετοί, γερακίνες, αλλά και μεγάλος πληθυσμός από κιρκινέζια. Σύμφωνα με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία που χαρακτηρίζει τον Ορλιακα μαζί με τον γειτονικό όγκο του Τσούργιακα, ως σημαντικές για τα πουλιά περιοχές, οι κύριες απειλές για το οικοσύστημα είναι η υδροληψία από τον ποταμό Βενέτικο, το εξαντλητικό κυνήγι και η ανεξέλεγκτη διάνοιξη δασικών δρόμων. Περιμετρικά του Ορλιακα υπάρχουν αρκετοί χωμάτινοι δρόμοι που εξυπηρετούν κυρίως τους κτηνοτρόφους, ωστόσο η άσφαλτος που ζώνει ολόγυρα το βουνό φέρνει τον επισκέπτη πιο εύκολα σε μια πρώτη -αν και κάπως βιαστική- γνωριμία με την άγρια φύση του.

Οπωσδήποτε είναι μεγάλη η ευκολία του αυτοκινήτου. Ομως κακά τα ψέματα, για να γνωρίσει κάποιος πραγματικά το βουνό και τους ανθρώπους του θα πρέπει να περπατήσει. Δεν χρειάζεται να έχεις άριστη φυσική κατάσταση, ούτε πανάκριβο εξοπλισμό. Η καλή διάθεση και φυσικά η αγάπη για την ορεινή φύση αρκούν για να σε μυήσουν σε αυτόν τον άγνωστο – μαγικό κόσμο.

Το χωριό Σπήλαιο, πίσω από τα σπίτια ορθώνονται τα βράχια του Ορλιακα. Ο Ορλιακας όπως τον βλέπουμε από το Τρίκωμο, στην αριστερή άκρη της εικόνας ξεχωρίζει το χωριό Σπήλαιο.

Περιμετρικά του Ορλιακα

Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ στην ευρύτερη περιοχή είναι εύκολη υπόθεση αν ξεκινάς από τα Γρεβενά (τα οποία μην ξεχνάμε ότι είναι πλέον εύκολα προσβάσιμα μέσω Εγνατίας οδού). Θα ακολουθήσετε τον δρόμο για το χιονοδρομικό κέντρο της Βασιλίτσας, στο 9ο χιλιόμετρο, στο ύψος του χωρίου Μαυραναίοι, θα στρίψετε αριστερά προς το χωριό Ζιάκας (υπάρχουν ταμπέλες).

Πρώτη ευχάριστη συνάντηση είναι με το ποταμάκι του Βελονιά (ένας από τους παραποτάμους του Βενέτικου) όπου δεσπόζει το όμορφο γεφύρι που κτίστηκε με σκοπό να εξυπηρετεί τους κατοίκους των χωριών Ζιάκας, Σπήλαιο, Τρίκωμο και Μοναχίτι. Τα δύο τόξα του, μια μεγάλη κεντρική καμάρα ύψους 7,5 μέτρων και μια αρκετά μικρότερη με κύριο σκοπό ν’ ανακουφίζεται η κατασκευή σε περίπτωση που το ποτάμι κατέβαζε πολύ νερό, κτίσθηκαν πιθανόν στα μισά του 19ου αιώνα και ήταν σε χρήση μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αμέσως μετά συναντάμε το χωριό Ζιάκας που πήρε το όνομά του από τον θρυλικό κλεφταρματωλό Θεόδωρο Ζιάκα, ο οποίος έδρασε στην περιοχή των Γρεβενών τον 19ο αιώνα και οργάνωσε κατά το 1854 την εξέγερση της Δυτικής Μακεδονίας κατά των Τούρκων.

Τα απίστευτα κατορθώματά του εξυμνεί το γνωστό δημοτικό τραγούδι: «Εσείς βουνά των Γρεβενών και πεύκα του Μετσόβου, λίγο για χαμηλώσετε, κάνα ντουφέκι τόπο για να φανεί απ’ το Ζυγό το παινεμένο Σπήλιο, να δούμε το Ζιακόπουλο πως πολεμάει τους Τούρκους» Φτάνοντας στο χωριό Ζιάκας, πριν ξεκινήσετε τις εξορμήσεις σας στο βουνό, αξίζει να επισκεφθείτε το ενδιαφέρον Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (24620 86055 http://kpe-ziaka.gr).  Από το Ζιάκα όλοι οι εκδρομείς συνεχίζουν για το χωριό Σπήλαιο (4 χλμ.) που κρύβεται πίσω από τα βράχια του Ορλιακα, σε σημείο με προνομιακή θέα τόσο προς τον Γρεβενιώτικο υψίπεδο όσο και προς τη χαράδρα της Πορτίτσας.

Το ράφτινγκ στο Βενέτικο είναι μια αξέχαστη εμπειρία.

Σε αυτή τη φυσικά οχυρή θέση έχουν έρθει στο φως υπολείμματα οικισμών από την πρώιμη εποχή του Σιδήρου (1100 π.Χ.) ενώ στη θέση Κούλια έχουν βρεθεί στοιχεία ( αγγεία κλπ.) που χρονολογούνται από τη Νεολιθική εποχή. Όμως το χωριό Σπήλαιο έχει να περηφανεύεται κυρίως για τη μονή της Παναγιάς Σπηλιώτισσας, διάσημη σε όλη τη Δυτική Μακεδονία για τον πλούτο και τα μετόχια της. Το ενδιαφέρον των επισκεπτών ωστόσο δεν μονοπωλείται από τον οικισμό. Σε ελάχιστη απόσταση, στο βάθος μια πανέμορφης κοιλάδας που διασχίζει ο Βενέτικος ποταμός, συναντάμε την είσοδο του φαραγγιού της Πορτίτσας. Εδώ θα σας οδηγήσει μετά 7 χλμ., ένας βατός δρόμος που ξεκινά από την πλατεία. Στο πιο στενό σημείο του φαραγγιού όπου τα χάσμα ανάμεσα στα κάθετα βράχια περιορίζεται σε ελάχιστα μέτρα, το γεφύρι της Πορτίτσας ορθώνει το ένα και μοναδικό του τόξο (19ος αι.).

Ενδιαφέρουσα είναι η πορεία που μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν διαθέτετε τετρακίνητο όχημα, προς τα γεφύρια της Λιάτισσας ή Κλέφτη και του Κατσογιάννη ή Μύλου. Ο δασικός και απότομος δρόμος που οδηγεί σε τούτα τα ξεχασμένα απομεινάρια μιας μακρινής εποχής, ξεκινά από το μέσον της διαδρομής που συνδέει το Ζιάκα με το Σπήλαιο. Τα γεφύρια βρίσκονται στο μικρό φαράγγι του Βελονιά (είναι το ίδιο ποτάμι που συναντήσαμε πιο πριν, κοντά στο Ζιάκα) και συναρπάζουν όχι τόσο με το μέγεθός τους όσο με το απόκρημνο τοπίο μέσα στο οποίο έχουν χτισθεί.

Φθινοπωρινή περιήγηση στον Ορλιακα με τα 4x4 οχήματα του τοπικού γραφείου οικοτουρισμού.

Αφήνοντας πίσω το Ζιάκα και το Σπήλαιο κατευθυνόμαστε από το κομβικό σημείο των Μαυραναίων προς τα Τρίκωμο και Μοναχίτι. Στην αρχή τα χιλιόμετρα θα κυλήσουν σχετικά χαλαρά σε ένα τριγύρω αδιάφορο τοπίο. Όμως λίγο πριν από το Τρίκωμο (ή Ζάλοβο) το περιηγητικό ενδιαφέρον κορυφώνεται στο όμορφο δίτοξο γεφύρι του Καγκέλια που προσεγγίζεται με σύντομη παράκαμψη από τον κεντρικό δρόμο. Στο ίδιο ποτάμι και λίγο πιο κάτω συναντάμε το διάσημο γεφύρι του Αζίζ-Αγά (3 χλμ. δυτικά του χωριού Τρίκωμο), ένα από τα μεγαλύτερα και πιο εντυπωσιακά γεφύρια της Μακεδονίας (18ος αι.) με ύψος 15 μέτρων και συνολικό μήκος 71 μέτρα. Το γεφύρι οφείλει το όνομά του στο Αζίζ Αγά, τον χρηματοδότη του έργου.

• Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΖΙΑΚΑ: Εδώ έγινε φονική μάχη μεταξύ του Γιαννούλα Ζιάκα -αδερφού του Θεόδωρου Ζιάκα- ήρωα της εξόδου του Μεσολογγίου και των Τούρκων. Μάλιστα οι τάφοι που έχουν βρεθεί σε μικρή απόσταση εικάζεται ότι ανήκουν στους νεκρούς εκείνης της μάχης.

Δράση και περιπέτεια 

Η Ράχη Καραστεργίου, στον Ορλιακα. Από εδώ ξεκινά το μονοπάτι για την ψηλότερη κορφή.

Ανάβαση στην κορφή. Τόσο από το χωριό Σπήλαιο όσο και από το Ζιάκα εύκολα θα φτάσουμε στη θέση Ράχη Καραστεργίου (οι ντόπιοι θα σας κατατοπίσουν σχετικά, αν και καλό θα ήταν να έχετε μαζί σας κάποιον οδηγό που θα ξέρει καλά το βουνό). Εδώ σ’ ένα χαρακτηριστικό πλάτωμα όπου δεσπόζουν δυο θεόρατα μαυρόπευκα, αφήνουμε το όχημά μας και αναζητάμε τον στενό, κακοτράχαλο δασικό δρομάκο που βρίσκεται ανατολικά και ανηφορίζει με έντονες κλίσεις ενώ χάνεται στο πυκνό δάσος.

Επειτα από έντονη ανάβαση που δεν ξεπερνά όμως τα είκοσι λεπτά, φτάνουμε σε άνοιγμα με ένα τεράστιο κεραυνοβολημένο μαυρόπευκο. Αν το τοπίο είναι χιονισμένο το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι ν’ απολαύσουμε την απίστευτη περιμετρική θέα προς τις κορυφογραμμές της Βόρειας Πίνδου, τη Βασιλίτσα, τον Σμόλικα και ανατολικά τον Ολυμπο. Αν δεν έχει χιόνι αξίζει να παρατηρήσουμε τη χλωρίδα που στολίζει το μικρό οροπέδιο (κίτρινοι κρόκοι, ευφόρμπια (γαλατσίδα) και άφθονες πριμούλες και να αναγνωρίσουμε τα διαφορετικά είδη μανιταριών -ο Ορλιακας είναι γνωστός γι΄ αυτά- που αναπτύσσονται στο υπόστρωμα του δάσους. Αφού ξεκουραστούμε για λίγο, συνεχίζουμε σε σχετικά επίπεδο έδαφος με πορεία ανατολική (δεν υπάρχει ευδιάκριτο μονοπάτι) για την ψηλότερη κορφή του Ορλιακα (υψόμ. 1.453) όπου και φτάνουμε μετά 20 λεπτά.

Επιστρέφουμε πίσω στο ίσωμα όπου βρίσκεται το ξερό μαυρόπευκο και ψάχνουμε τον δασικό δρόμο που κατευθύνεται νότια. Κατηφορίζουμε πραγματοποιώντας μια ευχάριστη διαδρομή μέσα από αμιγές δάσος μαύρης πεύκης που κάνει έναν μεγάλο κύκλο για να μας επαναφέρει στο αρχικό πλάτωμα όπου αφήσαμε το αυτοκίνητό μας, μετά 40 λεπτά σχετικά ξεκούραστης πορείας. Στη σπηλιά των Κρυστάλλων: Οι περισσότεροι επισκέπτες που αναζητούν την περιπέτεια και την αδρεναλίνη κάνουν ράφτινγκ στα αφρισμένα νερά του Βενέτικου.

Για πιο extreme καταστάσεις αναζητήστε τη «Σπηλιά των Κρυστάλλων». Το τοπικό γραφείο Οικοτουρισμού οργανώνει για τους λάτρεις της σπηλαιολογίας επίσκεψη στη σπηλιά που βρίσκεται στο διάσελο «Αλωνάκια» του Ορλιακα. Πρόκειται για ένα κάθετο σπήλαιο μέσα στη γη σε βάθος 25 μ. με εντυπωσιακό περιεχόμενο.

Προσεγγίζεται μόνο με rapell. Στον πυθμένα του υπάρχουν διαφανείς πέτρες γνωστές με το όνομα «ισλανδική κρύσταλλος». Κάτω από το χωριό Σπήλαιο και πάνω από το φαράγγι του χωριού, βρίσκεται η σπηλιά της Καλόγριας, ένα ανοιχτό σπήλαιο με μικρούς σταλακτίτες προσεγγίζεται εύκολα μόνο με τη βοήθεια οδηγών και σχοινιού 10 μ. Προσοχή, σε καμιά περίπτωση μην επιχειρήσετε μόνοι σας την εξερεύνηση των σπηλαίων. Πληροφορίες στο Γραφείο Οδηγών Αγριας Φύσης ( 24620 85032 www.venetikos.gr) 

ΔΙΑΜΟΝΗ
ΖΙΑΚΑΣ: «ΑΛΩΝΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ» (24620 83837 www.alonitouiliou.gr ) 
«ΒΙΛΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ» (24620 25660 www.villaalexandra.gr) 
ΣΠΗΛΑΙΟ: Ξενοδοχείο «ΑΕΡΟΠΗ» (24620 82256)
ΠΕΡΙΒΟΛΑΚΙ: Ξενώνας «ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΑΚΙ», (24620 81141 www.perivolaki.gr) 
ΚΟΣΜΑΤΙ: «ΔΡΥΑΔΕΣ» (24620 25677,www.druades.gr). 
«ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ» (24620 85712, www.papazisis.gr ) 
ΛΑΒΔΑ: «PINDOS PALACE» (24620 25190, www.pindospalace.gr) 
Ψησταριά και ενοικιαζόμενα δωμάτια «Η ΛΑΒΔΑ» (24620 85650) 
ΠΑΝΟΡΑΜΑ: «CASA LA MUNDI» (24620 25555, www.casalamundi.gr) 
«DON CONSTANTINO» (24620 83060, www.donconstantino.gr) 
«Vasilitsa Resort» (24620 83555, www.evasilitsa.gr) 
«ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ» (24620 85660,www.archodariki.gr) 
ΜΟΝΑΧΙΤΙ: «ΤΕΣΣΕΡΑ ΑΔΕΛΦΙΑ» (24620 82000) 
ΤΡΙΚΩΜΟ: «ΞΕΝΩΝΑΣ ΡΑΠΤΗΣ» (24620 22272, www.raptis.com.gr  ) δυο ξενώνες ο ένας μέσα και ό άλλος έξω από το χωριό.

ΦΑΓΗΤΟ
Στο Σπήλαιο θα βρείτε τις παραδοσιακές ταβέρνες «ΠΕΡΔΙΚΑ» (24620 82234) και «ΣΠΗΛΑΙΟ» (24620 82303) όπου θα δοκιμάσετε μακεδονίτικες πίτες, πρόβειο κεμπάπ και σπιτικό τσίπουρο. Για κάτι διαφορετικό αναζητήστε την ταβέρνα η «ΑΕΤΟΦΩΛΙΑ» (6974554554 ) που βρίσκεται κρυμμένη στο δάσος του Ορλιακα στον περιμετρικό δρόμο Ζιάκα – Σπηλαίου όπου θα δοκιμάσετε κυρίως ντόπια κρέατα ψημένα στα κάρβουνα. Στο χωριό Ζιάκα η ταβέρνα του Νίκου Μπαινέτα (24620 28606) δίνει έμφαση στα κρεατικά και στο κυνήγι Στον δρόμο από Μαυραναίους προς Κοσμάτι στη θέση «ΤΑΜΠΟΥΡΙ» βρίσκεται το νέο και πολύ καλό εστιατόριο «ΒΕΝΕΤΙΚΟ» (24620 85712). Στο Τρίκωμο ο ξενώνας διαθέτη και ταβέρνα.

Κείμενο – φωτογραφίες: Θοδωρής Αθανασιάδης

Το είδαμε εδώ