Το βιβλίο ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ του Βασίλη Αποστόλου*

ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ
α) Η έκδοση
Σκοπός του παρόντος πονήματος είναι η συνοπτική παρουσίαση των
οικισμών της Π.Ε Γρεβενών. Στηρίζεται κυρίως σε αρχειακό υλικό που αποκόμισα κατά την τριετή θητεία μου στα Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Ν.Κοζάνης και σε γεγονότα που στηρίζονται στην αποδελτίωση των εφημερίδων που φυλάσσονται στην Κοβεντάρειο Δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης. Η πρώτη συνοπτική παρουσίαση των οικισμών έγινε ηλεκτρονικά από 18 Μαΐου 2013 και ολοκληρώθηκε  στις 18 Ιανουαρίου 2015[1] Μία απόπειρα για έντυπη έκδοση του βιβλίου από το Σύλλογο Γρεβενιωτών Κοζάνης με παραχώρηση οικονομικών πνευματικών δικαιωμάτων από μένα προς το σύλλογο στα τέλη του 2015 απέτυχε. Είναι μία εργασία την οποία δούλεψα με μεράκι, μία μελέτη προσφορά στην τοπική ιστορία.

Εκδόθηκαν παρόμοιες εκδόσεις όπως: α)Ελλάς-Τουριστικός Οδηγός-Νομός Γρεβενών –Έκδοση Νομαρχίας 1969 β)Τουριστικός οδηγός Νομού Γρεβενών-Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Γρεβενών 1998 γ)Ταξιδιωτικός οδηγός, Γρεβενά- Τοπική Ένωση Δήμων και κοινοτήτων Νομού Γρεβενών 2004.

Οι οικισμοί παρατίθενται κατά αλφαβητική σειρά. Είναι αυτοί που απογράφτηκαν από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία το 2011, συνολικά 112 οικισμοί.

Λόγω μεγέθους παρατίθενται ελάχιστες φωτογραφίες.

Το βιβλίο “ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ” αφιερώνεται στους όπου γης Γρεβενιώτες

β) Λίγα λόγια για την περιφέρεια  Γρεβενών

Το έτος 1564 σύμφωνα με οθωμανικό κατάστιχο  σε 146 θέσεις-χωριά  της επαρχίας Γρεβενών φορολογήθηκαν 5562 χριστιανικά νοικοκυριά, αντίστοιχα το 1579 σε 151 οικισμούς οι κατοικίες ήταν 7534. Η περιοχή αποκλειστικά κατοικούνταν από χριστιανούς Έλληνες και όχι από μουσουλμάνους[2]

Ο εκλογικός κατάλογος της Υποδιοικήσεως Γρεβενών το 1914 περιελάμβανε εκατόν δέκα οικισμούς εκ των οποίων 90 κατοικούνταν μόνο από έλληνες χριστιανούς, 10 (δέκα) ήταν μεικτοί: Γρεβενά, Τριβένιον (Σύνδεντρον), Μέγα Σειρήνι, Έλατος, Αγαλαίοι, Άγιος Γεώργιος, Κοκκινιά, Κληματάκιον, Μηλιά, Δαφνερόν (ένας ο Καπλάν Μπέης). Αμιγείς μουσουλμανικοί: Κάστρο, Κυρακαλή, Βατόλακκος, Μυρσίνα, Αναβρυτά, Πηγαδίτσα, Κέντρο, Νησηνίκος, Ποντινή, Κιβωτός (δέκα). Οι εγγεγραμμένοι άρρενες ψηφοφόροι στον εκλογικό κατάλογο ήταν 13.040 εκ των οποίων οι 1.702 μουσουλμάνοι. Μεγαλύτεροι οικισμοί Σαμαρίνα 1737,  Περιβόλιον 835, Αβδέλλα 702, Γρεβενά 653, Άγιος Γεώργιος 431, Κρανέα 374, Σμιξη 274, Κιβωτός 258 το μεγαλύτερο μουσουλμανικό χωριό, Φιλιππαίοι 245, Κηπουρείον 239, Σπήλαιον 222, Μέγαρον 209.

Ο Νομός Γρεβενών ιδρύθηκε το 1964 μετά από πολύχρονους αγώνες φορέων, κατοίκων και υλοποίηση από τον  ευπατρίδη υπουργό Β.Ελλάδος κ. Κώστα Ταλιαδούρη.

Διοικητικά χωρίζεται σε δύο δήμους. Στο δήμο Γρεβενών με 97 οικισμούς και πληθυσμό 25.905 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2011, μηδενικό πληθυσμό ο οικισμός Κουρούνα όπου και οι μαθητικές κατασκηνώσεις και ο οικισμός Εκκλησιά  με έναν κάτοικο. Είναι ο 133ος (από τους 325) σε μέγεθος πληθυσμού Δήμος της Ελλάδας. Ως προς την έκταση είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση δήμος της Ελλάδας με 1859 τ. χλμ και προήλθε με τη συνένωση των πρώην δήμων Γρεβενών, Βεντζίου, Γόργιανης, Ηρακλεωτών, Θ.Ζιάκα, Αγίου Κοσμά και των κοινοτήτων Αβδέλλας, Δοτσικού, Μεσολουρίου, Περιβολίου, Σαμαρίνης, Σμίξης, Φιλιππαίων.

Ο δήμος Δεσκάτης με 15 οικισμούς και πληθυσμό 5.852 κατοίκους με μηδενικό πληθυσμό ο Άγιος Γεώργιος και Μονή Αγίου Νικάνορος (δύο) 2 κάτοικοι. Είναι ο 271ος (από τους  325) σε μέγεθος πληθυσμού Δήμος της Ελλάδας.

Με την απογραφή του 1928 στην επαρχία Γρεβενών απογράφτηκαν 42.124 κάτοικοι εκ των οποίων 5.752 πρόσφυγες, οι αναχωρήσαντες Τούρκοι και Βούλγαροι 5.632. Το 1920 οι απογραφέντες κάτοικοι ήταν 35.143, το 1940 οι κάτοικοι ήταν 51.868 ο μεγαλύτερος πληθυσμός, το 2011 οι απογραφέντες 31.757.

Στην πλατεία “Ελευθερίας”  δεσπόζει το ρολόι, πεντάγωνο κτίσμα, (1906) ύψους 20 μ., το μνημείο της Εθνικής Αντίστασης. Εδώ πραγματοποιείται κάθε Παρασκευή η “λαϊκή αγορά”. Πολύ κοντά και η πλατεία “Αιμιλιανού” κοσμείται με τις προτομές του εθνομάρτυρα Αιμιλιανού, του οπλαρχηγού Θ.Ζιάκα, του πολιτικού Κ.Ταλιαδούρη, του μνημείου της ΕΛΔΥΚ. Εδώ υπάρχουν συγκεντρωμένα καταστήματα εστίασης, καφετέριες, αποτελεί τόπος διασκέδασης  των κατοίκων.

Στην μικρή πλατεία της 25^ης Μαρτίου καταγράφεται η σύγχρονη ιστορία με το στήσιμο μνημείου Ε.Β.Χ, ΤΩΝ ΕΝ ΓΗ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΥΠΕΡ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΠΕΣΟΝΤΩΝ με καταγεγραμμένους τριάκοντα εννέα βαθμοφόροι και χωροφύλακες (αρ.39) πεσόντες της περιόδου 1944- 1948 και της προτομής του πολιτικού, βουλευτή Κ.Ταλιαδούρη.

Αξιόλογες οι δύο εμποροπανηγύρεις, ο “Αχίλλης” το πρώτο δεκαήμερο του Ιουνίου και το “χινοπωρινό” το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου.

Ονομαστά τα θρησκευτικά μνημεία η Ιερά Μονή Αγίου Νικάνορος, η Μονή Αγίων Ταξιαρχών, η Παναγία του Σπηλαίου, της Σαμαρίνας, του Τορνικίου, της Βουνάσας, του Μοναχιτίου, οι εκκλησιές, τα ξωκλήσια.

Καθιερώνεται η 15η Μαΐου, εορτής του Αγίου Αχιλλείου, ως ημέρας αργίας των δημοσίων υπηρεσιών της πόλεως Γρεβενών ( ΦΕΚ 8/15.1.1966 ).

Ο Μητροπολίτης Αιμιλιανός κατακρεουργείται την 1^η Οκτωβρίου 1911 σε περιοδεία του στο Σνίχοβο (Δεσπότης), Γκριντάδες (Διάκος) από τους εχθρούς του Έθνους. Άγιοι της περιοχής ο νεομάρτυς Άγιος Γεώργιος  (1808-1838, η μνήμη του τιμάται στις 17 Ιανουαρίου),  Άγιος Δημήτριος  (παρέδωσε το πνεύμα του το 1808, η μνήμη του τιμάται στις 18 Αυγούστου), Άγιος Νικάνωρ (1491-1549 η μνήμη του τιμάται στις 7 Αυγούστου).

Η οικογένεια των Ζιακαίων με κορυφαίο τον οπλαρχηγό Θεόδωρο Ζιάκα αγωνίσθηκε για την απελευθέρωση της περιοχής από τους Τούρκους. Ονομαστοί μακεδονομάχοι  όπως ο Λουκάς Κόκκινος από Μέγαρο πέθανε το 1913. Η πόλη των Γρεβενών απελευθερώνεται στις 13-10-1912.

Ο Αλιάκμονας, ο Βενέτικος, ο Γρεβενίτης, ο Βελονιάς κι άλλοι ποταμοί γεφυρώθηκαν από ονομαστούς τεχνίτες με πελεκητές πέτρες. Σήμερα σώζονται δεκαπέντε πέτρινα γεφύρια απαράμιλλης αισθητικής και αρχιτεκτονικής. Εδώ διεξάγονται αθλητικές δραστηριότητες με βάρκες (rafting) προσελκύοντας πλήθος τουριστών, αθλητών.

Μοναδικά τα δάση με ποικιλία δασικών ειδών, με ονομαστό το «Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου»  με τη Βάλια Κάλντα (ζεστή κοιλάδα). Σημαντικός βιότοπος η περιοχή. Πολλά θηλαστικά όπως η αρκούδα, ο λύκος, το αγριογούρουνο, η αλεπού, ο ασβός, δεκάδες είδη πουλιών, η χιλιοτραγουδισμένη πέρδικα, το περιστέρι διαβιούν σε μια πλούσια χλωρίδα με πυκνά δάση πεύκης. Οι λίμνες Φλέγκα σε υψόμετρο 1960μ. σημαντικό αξιοθέατο φιλοξενούν αλπικούς  τρίτωνες.

Τα αυτοφυή μανιτάρια, περισσότερα από χίλια είδη, αποτέλεσαν την περίοδο της κατοχής το βασικό φαγητό των Γρεβενιωτών. Σήμερα έχει γενικευτεί η ενασχόληση των κατοίκων με τη συλλογή και κατανάλωση των μανιταριών  με αποτέλεσμα τα Γρεβενά να έχουν ανακηρυχτεί και επίσημα ως  πόλη των μανιταριών. Για ενημέρωση των μανιταρόφιλων λειτουργεί Μουσείο Μανιταριών στον οικισμό Λάβδας με πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό.

Στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 1564-1579 κυριαρχούν οι φόροι των δημητριακών, αμπελιών (Κοκκινιά, Μέγαρο, Κέντρο, Αγιος Γεώργιος, Μαυρονόρος, Σειρήνι, όλα τα χωριά), λαχανόκηποι, μελισσοκομία, νερόμυλοι, κρόκος σε 22 χωριά (Ζάμπορδα, Παλιοχώρι, Κολοκυθάκι, Δίπορο, Κέντρο, Καλόχι, Γουρνάκι…). Σήμερα πρωτοστατούν τα τυροκομικά προϊόντα, αγελαδοτροφία, αιγοπροβατροφία, παραδοσιακά ζυμαρικά, γλυκά κουταλιού, μανιτάρια, δημητριακά, αλευροβιομηχανίες, όσπρια (φασόλια, φακές, ρεβίθια), αρωματικά φυτά, μελισσοκομία,  βιομηχανίες ξύλου, παγωτά, βιομηχανική άργιλος, οινοποιία, μήλα,κεράσια, ξηροί καρποί,  τουρισμός (χειμερινός, γαστρονομικός με επίκεντρο τη σουγλιμάδα και εδέσματα του μανιταριού, πέτρινα γεφύρια, θρησκευτικά μνημεία).

Το Εθνικό Χιονοδρομικό Κέντρο της Βασιλίτσας με υψόμετρο 2.249 μέτρων σε απόσταση 42 χιλιομέτρων από την πόλη των Γρεβενών με κοντινούς οικισμούς τη Σμίξη, Φιλιππαίοι, Αετιά με τον καταρράκτη του Τσούργιακα ύψους 35 μέτρων,  Σαμαρίνα, δέχεται χιλιάδες χιονοδρόμους, επισκέπτες τη χειμερινή περίοδο.

Αρχαιολογικά ευρήματα ευρεθέντα σε πολλούς οικισμούς φυλάσσονται σε διάφορα αρχαιολογικά μουσεία. Με τη λειτουργία της Εφορίας Αρχαιοτήτων Γρεβενών το 2014 καθίσταται επιτακτική η ανάγκη ιδρύσεως αρχαιολογικού μουσείου[3].

Στο Παλαιοντολογικό Μουσείο της Μηλέας, 15 χιλιόμετρα από τα Γρεβενά, φυλάσσονται  οι μεγαλύτεροι χαυλιόδοντες του κόσμου μήκους 5,02 μέτρων.

Πλούσια είναι η τραγουδιστική, μουσική, χορευτική παράδοση των Γρεβενών[4].

Στον οικισμό Φελλί  λειτουργεί πρότυπο σωφρονιστικό κατάστημα το μοναδικό στη Δυτική Μακεδονία.

Στη Μυρσίνα λειτουργεί από το 2003 ΤΕΙ το οποίο αποτελεί παράρτημα του ΤΕΙ της Δυτικής Μακεδονίας.



[1] (basileiosapostolou.blogspot.com).

[2] Τα ανέκδοτα αρχεία τα δημοσίευσε ο φιλόλογος Κώστας Καμπουρίδης στο βιβλίο “Festshrift in honor of Ioannis Theoharidis-stydies on the Ottoman Emmpire and Turkey”, Region of Grevena. Tomos 2. The ISIS Press-Istanbyl 2014 (σελ. 199-203) στην αγγλική γλώσσα. Τα αρχεία μετέφρασε στην ελληνική και δημοσίευσε ο Αριστείδης Λαναράς στο βιβλίο ΔΙΠΟΡΟΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ το έτος 2015.

[3] Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδου: Η Τυμφαία και ο Νομός Γρεβενών. Αιανή 2009. Δημήτρη Σαμσάρη: Ιστορική Γεωγραφία της Ρωμαϊκής Επαρχίας Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1989. Αθανασίου Ράχου “ΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ”.

[4] Αλέξανδρου Τζιόλα: Μουσικοί και ορχήστρες της Βορειοανατολικής Πίνδου.

Μέγεθος 17Χ24 , σελίδες 386.

Περιεχόμενα

Προλογικά. (α.Η έκδοση β.Λίγα λόγια για την περιφέρεια  Γρεβενών)

1 Αβδέλλα, η 2) Αγαλαίοι, οι 3) Αγάπη, η (Ράτσι) 4) Αγία Τριάς, η 5) Άγιοι Θεόδωροι, οι 6) Άγιος Γεώργιος, ο (Τσούρχλι) 7) Άγιος Γεώργιος, ο (Δεσκάτη) 8) Άγιος Κοσμάς, ο (Τσιράκι) 9) Αετιά, η (Τσιούργιακας) 10) Αηδόνια, τα (Στηζάχιον) 11) Αιμιλιανός, ο (Γκριντάδες) 12) Αλατόπετρα, η (Τούζι) 13) Αμυγδαλέαι, αι (Πικριβενίτσα) 14) Αναβρυτά, τα (Βράστινο) 15) Ανθρακιά, η (Μάνες) 16) Άνοιξις, η (Γριά) 17) Άνω Εκκλησία, η 18) Ασπρόκαμπος,ο 19) Βάρης, ο (Βάρσια) 20) Βατόλακκος, ο (Ντοβράταβο) 21) Γήλοφος, ο (Τσιούκα) 22) Γρεβενά, τα 23) Δασάκιον, το (Παλαιοκόπρια) 24) Δασοχώριον, το (Πιτσιούγγια) 25) Δασύλλιον, το (Μαγέρη) 26) Δεσκάτη, η (Δισκάτα) 27) Δεσπότης, ο (Σινίχοβο) 28) Δήμητρα, η (Αράπη) 29) Διασελλάκιον, το (Σέλισμα) 30) Δίπορον, το (Χολένιστα) 31) Δοξαράς, ο (Μπούρα) 32) Δοτσικόν, το (Ντουτσκό) 33) Εκκλησία, η (Βιβίστη) 34) Έλατος, ο (Δόβρανη) 35) Ελεύθερον, το (Κοντσικιότη) 36) Ελεύθερον Προσφύγων, το 37) Ελευθεροχώριον, το 38) Έξαρχος, ο 39) Ζάκας,ο (Τίστα, Ζιάκας) 40) Ιτέα,η (Βούρμπομπο, Ιτιές) 41) Καλαμίτσιον, το

42) Καληράχη, η  (Βραβόνιστα) 43) Καλλιθέα, η (Καταφύγιον, Μπάλτινον) 44) Καλλονή, η (Λούντζιον) 45) Καλόχιον, το 46) Καρπερόν, το (Δημηνίτσα) 47) Κάστρον, το

48) Κατάκαλη, η 49) Κέντρον, το (Βέντζι) 50) Κηπουρείον, το (Κηπουργιό) 51) Κιβωτός, ο (Κρίφτσι) 52) Κληματάκιον, το (Ντοβρούνιστα) 53) Κνίδη, η (Κοπρίβα) 54) Κοκκινιά, η (Σούμπινο) 55) Κουρούνα Φιλιππαίων 56) Κοσμάτιον, το 57) Κρανέα, η 58) Κυδωνίαι, αι (Βαντσικό) 59) Κυπαρίσσιον, το (Δύσβατο, Μπίσοβο) 60) Κυρακαλή, η 61) Λάβδας, ο 62) Λείψιον, το 63) Λόχμη, η (Βίτσι) 64) Μαυραναίοι, οι 65) Μαυρονόρος, ο 66) Μέγα Σειρήνιον, το 67) Μεγαρον, το  (Ραντοσίνιστα) 68) Μεσόλακκος, ο (Ζυγκόστι) 69) Μεσολούριον, το 70) Μηλέα, η (Μηλιά) 71) Μικροκλεισούρα, η (Σαδοβίτσα) 72) Μικρολίβαδον, το (Λαβανίτσα) 73) Μικρόν Σειρήνιον, το 74) Μοναχίτιον, το 75) Μονή Αγίου Νικάνορος 76) Μυρσίνα, η (Γκοπλάρι) 77) Νέα Τραπεζούς, η 78) Νεοχώριον, το (Γουρνάκι) 79) Νησίον, το (Νησηνίκος) 80) Οροπέδιον, το (Βηλιά) 81) Παλαιοχώριον, το

82) Παλιουριά, η (Ζημιάτσι) 83) Παναγία, η (Τουρνίκι) 84) Πανόραμα, το (Σιαργκαναίοι)

85) Παρασκευή, η 86) Παρόρειον, το (Ριάχοβον) 87) Περιβολάκιον, το (Λεπενίτσα)

88) Περιβόλιον, το 89) Πηγαδίτσα, η 90) Πιστικόν, το (Πσκο) 91) Πολύδεντρον, το (Σπάτα)

92) Πολυνέριον, το (Βοδεντσκό) 93) Ποντινή, η (Τόριστα) 94) Πόρος, ο (Γκουστόμ)

95) Πριόνια, τα (Μπόζοβο) 96) Πρόσβορον, το (Δέλνο) 97) Πυλωροί, οι 98) Ροδιά, η (Ραντοβίστι) 99) Σαμαρίνα,η 100) Σαρακήνα, η 101) Σιταράς, ο (Σίτοβο) 102) Σμίξη, η

103) Σπήλαιον, το 104) Σταυρός, ο (Παλαιοχώρι) 105) Σύνδενδρον, το (Τριβένι)

106) Ταξιάρχης, ο (Κοσκό) 107) Τρικοκκιά, η (Τσαπουρνιά) 108) Τρίκορφον, το (Τριτσκό)

109) Τρίκωμον, το (Ζάλοβο) 110) Τριφύλλιον, το (Σίντσα) 111) Φελλίον, το (Φιλή) 112) Φιλιππαίοι, οι 113) Δαφνερόν (Βαΐπεση) 114) Παλαιόκαστρον 115) Χρώμιον (Σφίλτσι)

116) Βουλευτές Γρεβενών 117) Επαρχία Γρεβενών το 1564 και 1579. 118) Πηγές

*Βασίλης Αποστόλου (πρώην Γραμματέας του Συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης “Ο Αιμιλιανός” 2008-2014 και αντιπρόεδρος 2014-2016) τηλ.επικοινωνίας 6934872483