ΑΕΤΟΣ Grevena Γρεβενά : ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΠΑΤΑΚΗΣ* - Γράφει ο Στέργιος Πουρνάρας

Αφιέρωμα για τη συμπλήρωση 114 χρόνων από τη γέννηση και 20 χρόνων από το θάνατο αυτού του μεγάλου ερευνητή και λαογράφου που δυστυχώς ακόμη δεν τιμήθηκε δεόντως στον τόπο του.

Ο Κώστας Καραπατάκης ήταν ένας μεγάλος δάσκαλος και λαογράφος, ευεργέτης των Γρεβενών, γιατί αφιέρωσε όλη του τη ζωή στη συλλογή πολύτιμου λαογραφικού υλικού, εξέδωσε πολλά βιβλία και διέσωσε τον πλούτο της πολιτιστικής μας παράδοσης . Ίσως ο χαρακτηρισμός ευεργέτης να ακούγεται λίγο υπερβολικός, αλλά στο τέλος, όταν θα έχετε διαβάσει για το σημαντικό τουέργο, θα φαίνεται απόλυτα δικαιολογημένος. Είχε ακέραιο χαρακτήρα, αδαμάντινο ήθος,ακατάβλητη θέληση και αγωνιστικότητα , ανιδιοτέλεια και κοινωνική συνείδηση, γνωρίσματα που θα πρέπει να διαθέτουν όλοι οι παιδαγωγοί και όχι μόνο.

Γεννήθηκε το 1906 στη Σαρακήνα Γρεβενών και πέθανε στην Αθήνα στις 29 Δεκεμβρίου του 2000, μέσα στο Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων. Ήταν ο πρoτελευταίος γιος πενταμελούς οικογένειας και παρά τις πολλές αντιξοότητες , τη φτώχεια, την ανέχεια και την αντίδραση του πατέρα του κατόρθωσε τελικά να σπουδάσει χάρη στην επιμονή του θείου του Κοσμά που ήταν καλόγερος στη Μονή του Οσίου Νικάνορος στη Ζάβορδα και είχε αναπτύξει σημαντική δράση στον Μακεδονικό Αγώνα. Αποφοίτησε από τη Ακαδημία της Λάρισας και ήταν από του πρώτους δασκάλους της περιοχής Γρεβενών. Υπηρέτησε σε πολλά χωριά των Γρεβενών και παράλληλα με το διδασκαλικό του έργο ξεκίνησε και την έρευνα και τη συλλογή λαογραφικού υλικού, παρακινώντας και τους μαθητές του να συμβάλουν σε αυτή τη σπουδαία προσπάθεια. Το 1930 διορίστηκε δάσκαλος και το 1936 πήρε έπαινο από το Υπουργείο Παιδείας για ένα μικρό Αρχαιολογικό Μουσείο που ίδρυσε στο Σύδενδρο Γρεβενών, όπου υπηρετούσε. Το 1940 πήρε τον έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών για μια μελέτη του για το παιδί. Παντρεύτηκε την Αφροδίτη Κατσάνου και απέκτησε δύο κόρες τη Μαίρη και την Ιωάννα1. Η ένταξη στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος και η δράση του κατά τη διάρκεια της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο Γρεβενών, είχαν ως αποτέλεσμα την απόλυση του από την υπηρεσία και τον τερματισμό της διδασκαλικής του σταδιοδρομίας. Για τις ιδέες του πλήρωσε πολύ ακριβά, αφού εξορίστηκε για 14 ολόκληρα χρόνια και υπέστη με θάρρος, καρτερία και αξιοπρέπεια αυτή την προσωπική του δοκιμασία, χωρίς ποτέ να προσπαθήσει να κερδίσει ανταλλάγματα. Αυτό ήταν και ένα δείγμα του ταπεινού και ευγενικού του χαρακτήρα που ήταν αφοσιωμένος στις ιδέες του με υπευθυνότητα, συνέπεια και ανιδιοτέλεια. Αυτά τα γνωρίσματα του χαρακτήρα του ήταν έκδηλα και μετά την εξορία όπου ασχολήθηκε πια με τη λαογραφική έρευνα και αφοσιώθηκε αποκλειστικά σε αυτήν.

Το 1960 δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο « Ο γάμος του παλιού καιρού» που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Το 1971 κυκλοφόρησε το δεύτερο του βιβλίο «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» και το 1974 τον « Δράκο του Θέρου » που εξαντλήθηκε. Το 1978 κυκλοφόρησε το βιβλίο « Ο Μάρτης και τα Χελιδονίσματα » και το 1979 το βιβλίο του « Η Μάνα και το Παιδί στα παλιότερα χρόνια ».

Πήρε μέρος σε πολλά λαογραφικά Συμπόσια που έγιναν σε πολλές πόλεις (Θεσσαλονίκη, Κομοτηνή, Αλεξανδρούπολη, Καρδίτσα – Τρίκαλα, Αθήνα) και έδωσε πολλές διαλέξεις και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Ήταν μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών και της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας.

Ανέκδοτα βιβλία: 1) Τα παλιά λαϊκά πανηγύρια 2) Ο κλήδονας σε όλη την Ελλάδα 3) Οι Λαζαρίνες των Βεντζίων 4) Τα Πασχαλόγιορτα 5) Ο λαός μας στην εποχή του ξυλάλετρου (γεωργικά) 6) Ποιμενικά των Γρεβενών 7) Κοινωνική ερμηνεία των λαϊκών μας εθίμων 8) Συλλογή δημοτικών τραγουδιών 9) Ο Δράκος και η Περπερούνα2.

Ο Κώστας Καραπατάκης ανήκει στη χορεία εκείνων των ερασιτεχνών λαογράφων (εραστές της Τέχνης) – εκπαιδευτικών με μεγάλη αγάπη για τον λαϊκό πολιτισμό, οι οποίοι με το έργο τους πρόσφεραν πολύ μεγάλη βοήθεια για την εξέλιξη της ιστορικής – ρεαλιστικής – θετικιστικής Λαογραφίας. Ήταν μαθητής και είχε μια βαθιά και μακρόχρονη πνευματική σχέση με τον Γεώργιο Μέγα από τη Σιάτιστα, που διετέλεσε Πρόεδρος του Λαογραφικού Αρχείου – Κέντρο Ερεύνης Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών – από το 1930 μέχρι το 1955. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Λαογραφικό Αρχείο ίδρυσε το 1918 ο πατέρας της Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης. Αυτή η γόνιμη σχέση καθώς και συχνή επαφή και με άλλους έγκριτους λαογράφους του κέντρου, τον Άγγελο Δευτεραίο, τον Παναγιώτη Καμηλάκη και τον Μιχάλη Μερακλή συνετέλεσε τα μέγιστα στην παραγωγή του αξιόπιστου και αξιόλογου έργου του Καραπατάκη3.

Ας δούμε τώρα ποιες είναι οι αρετές και ποια είναι αξία του έργου του μεγάλου Γρεβενιώτη λαογράφου, αξία και αρετές οι οποίες έχουν αναγνωρισθεί και εκτιμηθεί από σύμπασα την επιστημονική κοινότητα. Η ποιότητα του έργου του συνίσταται στη συστηματικότητα με την οποία εργάστηκε, στην επιστημονική ακρίβεια και στην λογοτεχνική χάρη της αφήγησης. Επιπλέον πολύ μεγάλο είναι και το πλάτος της λαογραφικής του συλλογής η οποία πραγματικά είναι έργο ζωής και καλύπτει, όπως θα δούμε και παρακάτω, όλες τις εκφάνσεις της γρεβενιώτικης αγροτικής κοινωνίας , και όχι μόνο , τα ήθη και τα έθιμα για τη ζωή και το θάνατο.

Η συστηματικότητα και η επιστημονική του ακρίβεια απορρέει από το γεγονός ότι διατηρούσε στενή σχέση με το Κέντρο Λαογραφίας και ακολουθούσε πιστά της οδηγίες για τη συλλογή και την επεξεργασία του υλικού. Έχοντας ως οδηγό το περίφημο βιβλίο του Γεωργίου Μέγα «Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας» που βοήθησε πολύ όλους τους ερασιτέχνες λαογράφους συγκέντρωνε και ταξινομούσε με ακρίβεια το λαογραφικό υλικό το οποίο πήγαζε είτε από την προσωπική του εμπειρία, αφού μέχρι το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τα έθιμα της παραδοσιακής κοινωνίας διατηρούνταν ζωντανά ή από πληροφορητές από όλη την περιοχή Γρεβενών για τις παλιότερες εποχές. Έτσι ακολούθησε και αυτός τη λεγόμενη ιστορική – ρεαλιστική – θετικιστική λαογραφία που είχε αντικαταστήσει τη ρομαντική η οποία κυρίως ωραιοποιούσε το παρελθόν και το αναπολούσε νοσταλγικά σαν τον απολεσθέντα παράδεισο. Αναφέρει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων τότε Μιχάλης Μερακλής στον πρόλογό του στο βιβλίο Η Μάνα και το παιδί στα παλιότερα χρόνια:

«Ο συγγραφέας μας δίνει καθαρό και πλούσιο υλικό, μαζεμένο από τιςγριές και τις άλλες γυναικούλες του λαού που ήταν, όπως λέει και ο ίδιος οι πιο ζωντανές και οι πιο γάργαρες πηγές της μελέτης του. Του υλικού αυτού η σημασία και η αξία γίνεται μεγαλύτερη από το γεγονός, ότι δεν το έχει αλλοιώσει με μάταιους και γλυκανάλατους εξωραϊσμούς – κάτι που μαστίζει ανάλογες λαογραφικές εργασίες. Έτσι το υλικό αυτό μας βοηθάει να συμπληρώσουμε ουσιαστικά τις ιστορικές – με την πλατύτερη έννοια της λέξης - γνώσεις μας για μια κρίσιμη εποχή του έθνους μας και σε μια ακριτική περιοχή και ο κ. Καραπατάκης δίνει ένα σπάνιο δείγμα σωστής ιστορικής Λαογραφίας». Σέβεται την αλήθεια και την ακρίβεια και αναγνωρίζει την επιστημονική πρόοδο η οποία έχει βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης σε σχέση με το παρελθόν και μακαρίζει τις σύγχρονες μητέρες που έχουν καλύτερες συνθήκες κύησης και τοκετού. «Καμιά επιπόλαιη και μισανθρωπικήπαρελθοντολατρία δε θολώνει τη ματιά του και πηγαίνει στο παρελθόν για να αντλήσει ντοκουμέντα και όχι να κτίσει το ναό του »4. Πολύ μεγάλη τέλος αρετή των βιβλίων του είναι και η λογοτεχνική χάρη της αφήγησής του η οποία καθιστά τα έργα του «ένα ενδιαφέρον και συναρπαστικό ανάγνωσμα» σύμφωνα με την γνώμη των μελετητών.

Θα περάσουμε τώρα να σχολιάσουμε σύντομα το πλάτος της λαογραφικής του συλλογής κάνοντας αναφορά στα τρία σημαντικότερα βιβλία του, Ο γάμος του παλιού καιρού, Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων και Η μάνα και το παιδί τα παλιότερα χρόνια. Ο Καραπατάκης, γνωρίζοντας την αξία του λαϊκού μας πολιτισμού και διαισθανόμενος ότι οι επερχόμενες οικονομικές αλλαγές και η αστικοποίηση θα συνέβαλαν στην απώλεια του, με κίνητρο μόνο και μόνο την αγάπη του για τον απλό λαό, τα ήθη και τα έθιμά του που τον κράτησαν ζωντανό και δημιουργικό τρεις χιλιάδες χρόνια, δεν έκανε τίποτα άλλο από το αφοσιωθεί όλη του τη ζωή – περισσότερα από εξήντα χρόνια - στη συλλογή και στη επεξεργασία πολύτιμου υλικού για τα ήθη και έθιμα που αφορούσαν τη γέννηση, το γάμο, το θάνατο, τη μάνα και το παιδί, την αγροτική και την ποιμενική ζωή, τις γιορτές, όπως το Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων, τον Μάρτη και τα χελιδονίσματα, τις Λαζαρίνες και τα Πασχαλόγιορτα, τον Δράκο και την Περπερούνα και τα δημοτικά μας τραγούδια. Το μισό από αυτό το υλικό κατόρθωσε , με πολλές δυσκολίες, να το εκδώσει ο ίδιος, ενώ το άλλο μισό παραμένει ανέκδοτο, είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του.

Στο πρώτο του βιβλίο που εκδόθηκε το 1960 και το 1968 βραβεύτηκε με έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών, αναφέρεται στον Γάμο του παλιού καιρού και με πολύ μεγάλη λεπτομέρεια και λογοτεχνική χάρη περιγράφει και αφηγείται όλα τα σχετικά έθιμα για τους Αρραβώνες , τα πριν το Γάμο, το Γάμο και μετά το Γάμο. Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου βιώνει μέσα από τις σελίδες του ζωντανά τις προξενιές και τους προξενητάδες, τη ντράφτσα και τους λαλτσήδες, το λούσιμο της νύφης και το αρμάτωμα του γαμπρού, τους σχαριάτες, τον τρανό χορό και τα κανίσκια και τέλος τα πιστρόφια και τις φλιες. Το αξιόλογο με αυτό το βιβλίο είναι ότι ο συγγραφέας διασώζει και όλα τα σχετικά με την κάθε περίσταση τραγούδια αλλά και το γεγονός ότι αφορά όλη την περιοχή των Γρεβενών στην οποία ο Γάμος είχε την ίδια μορφή με πολύ μικρές διαφορές5.

Στο δεύτερο βιβλίο του Το Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων που κυκλοφόρησε το 1971, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογο περιγράφει « τις λαϊκές γιορτές και τα παιδικά ξεφαντώματα, σε συνδυασμό με τις δοξασίες, τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις του λαού μας που μαζί με τον καθαρό πυρήνα της γιορτής, συνθέτανε την ατμόσφαιρα της παλιάς κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής του λαού μας, μέσα στην εποχή της Τουρκοκρατίας, με τα καραβάνια, το πρωτόγονο ξυλάλετρο και την τεράστια αγραμματοσύνη του6». Σε αυτό το βιβλίο ο Καραπατάκης ρίχνει την ερευνητική ματιά του σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία και όχι μόνο στην ιδιαίτερη του πατρίδα τα Γρεβενά και βασίζεται σε πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει κατά την διάρκεια της δεκατετράχρονης εξορίας του αλλά και από τη διαμονή μετά την εξορία στην Αθήνα. Δεν στεναχωριέται που έχει αλλάξει η ζωή. Τονίζει στον πρόλογο: «Νέοι καιροί! Νέοι άνθρωποι! Νέα ήθη και έθιμα έχουν πάρει τη θέση τους. Άλλωστε, έτσι προχωρεί η ζωή. Αλλιώς θα ήταν πολύ στάσιμη και βαρετή » αλλά πιστεύει πως « για να χαρούμε το παρόν και να ατενίσουμε με αισιοδοξία το μέλλον, πρέπει να γνωρίζουμε το παρελθόν7». Πάρα πολύ χρήσιμο και αυτό το βιβλίο γιατί περιέχει μια αντικειμενική περιγραφή των λαϊκών εθίμων του δωδεκαημέρου χωρίς ωραιοποιήσεις.

Η μάνα και το παιδί στα παλιότερα χρόνια εκδόθηκε το 1979 και αποτελεί μια έγκυρη λαογραφική μελέτη για τη ζωή του παιδιού από τη γέννησή του και μέχρι τα δώδεκα χρόνια της ζωής του, εξετάζοντας αναλυτικά τον ερχομό του παιδιού στη ζωή, την εγκυμοσύνη, τη γέννα, το σαράντισμα της λεχώνας, τα βαφτίσια, τις φροντίδες για το παιδί και τα ψυχοπαίδια, τις φορεσιές και τις παιδικές αρρώστιες και γενικότερα τον κόσμο του παιδιού, τη σχολική ζωή, τα παιχνίδια, τα λαχνίσματα και τα παιδικά τραγούδια8. Αξιόλογα είναι και το σπάνιο φωτογραφικό που υπάρχει βέβαια και στα άλλα βιβλία του, καθώς και το πολύ πλούσιο γλωσσάρι που παραθέτει στο τέλος. Αυτό το έργο δικαιολογημένα απέσπασε πάρα πολύ καλές κριτικές και από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μιχάλη Μερακλή που το προλόγισε κιόλας, από τον ακαδημαϊκό Νικόλαο Λούρο που πρότεινε να κάνει αίτηση για έπαινο από την Ακαδημία, αλλά και από λογοτέχνες και εφημερίδες της εποχής (Χρήστος Χειμωνάς, Ζωή Βαλάση, Μακεδονία, Ελευθεροτυπία)9.

Το 1979 από μια επιστολή που έστειλε στον Πρόεδρο του πολιτιστικού Συλλόγου Σαρακίνας φαίνεται η χαρά του που οι νέοι του χωριού ήθελαν να αναβιώσουν τα έθιμα Σούρβα και Ρουγκατσάρια, τους συμβουλεύει να διαβάσουν καλά το βιβλίο του για το Δωδεκάμερο και είναι πρόθυμος να τους βοηθήσει και να μεριμνήσει να έρθει στο χωριό το συνεργείο της ΥΕΝΕΔ τότε10.

Αποτιμώντας λοιπόν συνολικά το έργο του Κώστα Καραπατάκη μπορούμε νομίζω άφοβα να πούμε ότι η προσφορά του ιστορική , λαογραφική, κοινωνιολογική και γενικότερα πολιτιστική είναι ανεκτίμητη για τα Γρεβενά. Με τα βιβλία του μας παρουσιάζει ζωντανά τα γνήσια και απλά έθιμα της γρεβενιώτικης παραδοσιακής κοινωνίας η οποία αποτελεί οριστικά παρελθόν, η γνώση των οποίων όμως μπορεί να μας βοηθήσει – ειδικά τους νέους – να γνωρίσουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα και να οραματιστούμε ένα καλύτερο μέλλον. Κι όμως ο Καραπατάκης είναι ελάχιστα γνωστός στα Γρεβενά. Χρέος μας είναι να καθιερωθεί ένα διήμερο το χρόνο με αναβίωση εθίμων στη σωστή τους βάση και με σύμβουλο τα βιβλία του, το οποίο θα έχει και οικονομική αξία για την πόλη μας, να εκδοθούν και τα υπόλοιπα βιβλία του και να στηθεί μία προτομή στο Πολιτιστικό Κέντρο για αυτόν τον άξιο, ακούραστο και ανιδιοτελή εργάτη του λαϊκού μας πολιτισμού, για να είναι πρότυπο για όλους. Και όλα αυτά βέβαια δεν μπορούν να γίνουν χωρίς τη βοήθεια των Πολιτιστικών Συλλόγων, των Τοπικών Αρχών και της Πολιτείας.

Πιστεύω λοιπόν ότι ύστερα από όλα όσα παραθέσαμε για αυτόν τον άξιο εργάτη της πολιτιστικής μας παράδοσης ο χαρακτηρισμός δάσκαλος – ευεργέτης είναι λογικός και απόλυτα δικαιολογημένος

Επειδή πλησιάζουν Χριστούγεννα, ας δούμε και τις ευχές του αρχηγού της παρέας στα κάλαντα από το βιβλίο του Κώστα Καραπατάκη,Το Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων που αξίζει να το αγοράσετε και να το διαβάσετε αυτές τις μέρες, γιατί η Βιβλιοθήκη παραμένει δυστυχώς κλειστή.

Όλα τα αγόρια από δώδεκα χρονών και πάνω και ως τα είκοσι πέντε , αν ήταν ανύπαντρα, πήγαιναν να πουν τα κάλαντα. Οι προετοιμασίες γίνονταν πολύ καιρό πριν και την ημέρα που θα τα έλεγαν, πήγαιναν στο χαγιάτι της εκκλησίας για να βγάλουν για αρχηγό το πιο δυνατό και έξυπνο, για να μπορεί να επιβάλλεται στα άλλα παιδιά.Ύστερα ξεκινούσαν όλα μαζί για τα σπίτια του χωριού τραγουδώντας τα κάλαντα:

Κόλιαντα μπάμπω μ’ κόλιαντα κι εμένα μπάμπω μ’ κλούρα

Κι εμένα την τρανύτερη και τώρα και του χρόνου…

Όταν έμπαιναν στο σπίτι ο αρχηγός της παρέας, σκαλίζοντας με την τσιομπανίκα το τζάκι ευχόταν: «Υγειά, χαρά και γερωσύνη» όχι μόνο για τους ένοικους αλλά και για τα ζωντανά του σπιτιού και «γκαβαμάρα στα τουρκούλιααχώριατουν Αλή» ή τον Αλή πασά των Ιωαννίννων που ήταν ο φόβος και ο τρόμος της περιοχής ή κάποιο τουρκόπουλο με το όνομα Αλής που ήταν στην παρέα.

«Καλημέρα τ’ς αφεντιάς σας!

Φέρου γεια, γερωσύν’ χαρά!

Αμπάρια μι τα στιάρια,

βαένια μι κρασί,

διρμάτια μι τυρί!

Νύφις, γαμπρούς,

Φουράδις μι τα μπλάρια!

Γιλάδις μι τα μ’σκάρια!

Γίδις μι τα κατσίκια!

Προυβατίνις μι τα’ αρνιά!

Μάνιςμιλίσσια!

Γρόσια μι του διρμόν!

Φλουριά μι του ταψί!

Κλουσαριές μι τα πλιά!

Κύρκες ,κυρκούλια,

Γκαβαμάρα στα τουρκούλια,

Αχώριατουν Αλή!

Προύκατσιτσιτσί κι κάτστικαταή!

Καλές γιορτές με υγειά, χαρά και γερωσύνη, που έλεγε και ο λαός μας!

Υποσημειώσεις– Παραπομπές

* Από την ανακοίνωση στο 2^ο Συνέδριο των απανταχού Γρεβενιωτών τον Αύγουστο του 2018. Το θέμα της ανακοίνωσης ήταν « Θεόδωρος Θεοδωρίδης – Κώστας Καραπατάκης: δύο ευεργέτες των Γρεβενών»

1. Πληροφορίες από τον ανιψιό του Αντώνιο Αργυρόπουλο, ο οποίος μάλιστα που παραχώρησε και φωτογραφικό υλικό.

2. Κώστα Καραπατάκη, «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, οπισθόφυλλο.

3. Ομιλία για τον Κώστα Καραπατάκη από τον Ευάγγελο Καραμανέ, διευθυντή του Κέντρου Ερεύνης της Λαογραφίας, που διοργανώθηκε προς τιμήν του από τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Γρεβενών, το Δήμο και τη Δημοτική Κοινότητα Γρεβενών τον Δεκέμβριο του 2017 στην αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου.

4. «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, σελ. 14 – 15 ».

5. «Ο Γάμος του παλιού καιρού» Αθήνα 1976, περιεχόμενα, σελ. 191.

6. «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» Εκδόσεις Παπαδήμα, Γ’ έκδοση βελτιωμένη, Αθήναι 1983, σελ. 14 -15.

7. «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» Εκδόσεις Παπαδήμα, Γ’ έκδοση βελτιωμένη, Αθήναι 1983, σελ. 1

8 «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, περιεχόμενα σελ. 7-12.

9. «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, σελ. 259 -274.

10. Επιστολή προς τον πρόεδρο του πολιτιστικού Συλλόγου Σαρακίνας την οποία μου την παραχώρησε ο Γραμματέας του Συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης « Ο Αιμιλιανός» κ. Δημήτριος Μπουκάλης τον οποίο και ευχαριστώ.

Του Στέργιου Πουρνάρα, φιλολόγου

Προέδρου Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών Π.Ε. Γρεβενών