Όμως, την πρώτη ασύρματη αναμετάδοση της ανθρώπινης φωνής, το 1900, η ανθρωπότητα την οφείλει στον σχεδόν ξεχασμένο Βραζιλιάνο ιερέα Ρομπέρτο Λαντελ ντε Μούρα! Ο ιερέας κατοχύρωσε την πατέντα του το 1901, με τη βοήθεια της βραζιλιάνικης κυβέρνησης… Που περιέγραψε την εφεύρεσή του σαν «έναν εξοπλισμό με σκοπό τις φωνητικές μεταδόσεις μέσα από τον κενό χώρο, το έδαφος και τα στοιχεία του νερού, εκτεινόμενες σε απόσταση, με ή χωρίς τη χρήση καλωδίων».
Ένας ιερέας είναι ο πρώτος άνθρωπος που φαντάζεται τον ζεστό ήχο της ανθρώπινης φωνής να μετακινείται στο χώρο και το χρόνο, αψηφώντας τις αποστάσεις και τα φυσικά εμπόδια. Δεν ακούγεται περίεργο, άλλωστε «εν αρχήν ο Λόγος» και πριν από έναν αιώνα η ανθρωπότητα πίστευε (τυφλά, όπως αποδεικνύει η διάδοση του ραδιοφώνου) στη δύναμη του λόγου.
Αλλά ο λόγος, ο διάλογος, τα καθημερινά «δράματα», η μυθοπλασία, η αφήγηση και οι εξιστορήσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας πήγαιναν πάντα χέρι χέρι. Έτσι, Αύγουστο του 1920 αναμεταδίδεται στο Ντιτρόιτ των ΗΠΑ η πρώτη ραδιοφωνική εκπομπή και Αύγουστο του 1922, δύο χρόνια αργότερα, ξεκινάει την πορεία του με αποφασιστικά βήματα το θέατρο στο ραδιόφωνο. Δράματα δηλαδή, φανταστικές ιστορίες που μιμούνται τη ζωή των ανθρώπων.
Καθίστε τώρα αναπαυτικά, κλείστε τα μάτια και αφουγκραστείτε ιστορίες απίθανων ηρώων που ποτέ σας δεν θα δείτε – την κάθε λεπτομέρεια εσείς θα φανταστείτε. Από τα χείλη μας, λοιπόν, πρέπει να κρεμαστείτε!
Η αρχέγονη δύναμη της φαντασίας
Το ραδιόφωνο αιχμαλώτισε τους ακροατές του από την εποχή του Μεσοπολέμου έως και την εμφάνιση της τηλεόρασης. Σαν ειδησεογραφικό μέσο είχε το μονοπώλιο για περίπου τέσσερις δεκαετίες, ενώ σαν λαϊκό μέσο ψυχαγωγίας συναγωνιζόταν στενά τον κινηματογράφο. Κι εκεί όπου το σινεμά κέρδιζε σε αίγλη, το ραδιόφωνο κατακτούσε έδαφος με την αμεσότητά του, την οικονομική και οικιακή του χρήση.
Το θέατρο στο ραδιόφωνο, συγκεκριμένα, έφερνε στην επιφάνεια την αρχέγονη αγάπη των ανθρώπων για τους παραμυθάδες και τα παραμύθια τους. Κάπως έτσι γεννήθηκε και φούντωσε η λατρεία των ακροατών για τις θεατρικές ραδιοφωνικές παραστάσεις. Η οικογένεια, οι φίλοι, οι γείτονες, έκαναν έναν κύκλο γύρω από το ξύλινο, το πλαστικό ή αργότερα το μεταλλικό ραδιόφωνο και το τρανζιστοράκι. Έκλειναν τα μάτια, άνοιγαν τ’ αυτιά και παραδίδονταν στην μαγεία του παραμυθά-ραδιοφώνου.
Διάσημοι ηθοποιοί με γνώριμες, οικείες φωνές ενσάρκωναν ρόλους καλούς και κακούς, θεούς και δαίμονες, κακές μητριές και αθώες παρθένες, βασιλιάδες, ευγενείς και ιππότες, ανθρώπους καθημερινούς, ζητιάνους, φτωχούς και επαναστάτες.
Όμως η καθεμιά ιστορία δεν είχε προκαθορισμένη μορφή, δεν είχε εικόνα. Κάθε πιθανή μορφοποίηση, η ίδια η δύναμη της εικονοπλασίας ήταν αποκλειστική, ιδιωτική υπόθεση του κάθε ακροατή. Αυτή ήταν η δική του παντοδυναμία.
Το θέατρο του ραδιοφώνου μπορεί να μοιάζει σαν τον «φτωχό συγγενή» του τρισδιάστατου θεάτρου, που υπηρετεί σχεδόν όλες τις αισθήσεις, όμως διαθέτει το «κρυφό» ταλέντο να εμπιστεύεται στο πολλαπλάσιο το κοινό του. Κι αυτή η εμπιστοσύνη -που έγινε πολύ σύντομα αμοιβαία- γαλούχησε γενιές ακροατών που γνώρισαν κι αγάπησαν το θέατρο, μέσα από την ραδιοφωνική εκδοχή του.
Ακόνισαν την φαντασία τους, καλλιέργησαν το πνεύμα τους και ήρθαν σε επαφή με μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης. Ακούγοντας τη ραδιοφωνικά προσαρμοσμένη εκδοχή, σπουδαίων έργων της παγκόσμιας θεατρικής λογοτεχνίας δίπλα στους αγαπημένους τους και μέσα στη ζεστασιά του σπιτιού τους.
Το θέατρο στο ελληνικό ραδιόφωνο – η Θεία Λένα!
Με τις ραδιοφωνικές του εγκαταστάσεις στο Ζάππειο Μέγαρο το ελληνικό ραδιόφωνο ξεκίνησε επίσημα να εκπέμπει την 21η Μαΐου 1938. Τότε πρωτοακούστηκε το χαρακτηριστικό ηχητικό σήμα του «Τσοπανάκου» που αποτέλεσε το σήμα κατατεθέν της ελληνικής κρατικής ραδιοφωνίας.
Οι εκπομπές που μετέδιδε ο τότε Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών επέμεναν κατά κύριο λόγο στην αναμετάδοση κλασικών συμφωνικών έργων. Είδος μάλλον ανοίκειο στο μέσο Έλληνα της εποχής. Το ραδιοφωνικό τοπίο άλλαξε όμως, αναγκαστικά, κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Κι εδώ είναι που διεισδύει καθοριστικά το θέατρο στο ελληνικό ραδιόφωνο.
Το θέατρο στο ραδιόφωνο…
Για τα ελληνικά τουλάχιστον δεδομένα, είναι ένα ευρύ πεδίο, καθώς περιλαμβάνει εκπομπές περισσότερο και λιγότερο «θεατρικές», που δημιουργήθηκαν από καταξιωμένους Έλληνες σκηνοθέτες, θεατρικούς συγγραφείς και ηθοποιούς του θεάτρου και του κινηματογράφου.
Μια τέτοια, εξαιρετική περίπτωση θεατρανθρώπου και παιδαγωγού, υπήρξε και η Αντιγόνη Μεταξά. Η ραδιοφωνική «Θεία Λένα», που συντρόφευσε το παιδικό ραδιοφωνικό κοινό της Κατοχής, με βαθιά αφοσίωση, σπιρτάδα και αισιοδοξία, σπάνια ψυχική ευγένεια και ήθος.
Σπούδασε θέατρο στη Δραματική Σχολή του Ελ. Ωδείου, παρά την αντίρρηση του πατέρα της, για χάρη του οποίου ολοκλήρωσε πρώτα απ’ όλα της σπουδές της στα Παιδαγωγικά, στο Παρίσι. Μετά από μια σύντομη αν και σημαντική πορεία στο ελληνικό θέατρο, ίδρυσε το «Θέατρο του Παιδιού» το 1932.
Πρόκειται για τον πρώτο θίασο με ρεπερτόριο αποκλειστικά παιδικού θεάτρου που λειτούργησε με επιτυχία έως το 1941, όταν διέκοψε τη λειτουργία του με εντολή των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων. Έπειτα, σαν φυσική συνέχεια της εμπειρίας της στο παιδικό θέατρο, η Αντιγόνη Μεταξά ξεκίνησε τη συνεργασία της με τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών. Το 1936 και ανέλαβε τη διεύθυνση της «Ώρας του Παιδιού» από το 1942 έως το 1965.
«Εδώ Αθήναι. Ραδιοφωνικός Σταθμός Υπηρεσίας Ενημερώσεως Ενόπλων Δυνάμεων Ελλάδος. Ακούτε την εκπομπή μας, «Καλημέρα Παιδάκια». Την εκπομπή αυτή παρουσιάζει στα ελληνόπουλα της προσχολικής ηλικίας η Αντιγόνη Μεταξά – Θεία Λένα.
Θεία Λένα: Και τώρα παιδιά, ελάτε να τραγουδήσουμε το Πρωινό Ξύπνημα». (Ακούγεται απλή μελωδία στο πιάνο και ψιλές γυναικείες φωνές). «Καλημέρα σας παιδιά, τραλαλά, σηκωθείτε με χαρά, τραλαλά. Η χρυσή ανατολή στη δουλειά μας μάς καλεί….»
Η φωνή της «Θείας Λένας» είναι ζεστή κι αυθεντική, σαν μητρικό χάδι. Θυμίζει, πράγματι, μια μακρινή θεία που ήρθε από μια άλλη πόλη ή χώρα για να μοιραστεί με τα παιδιά όσα γνώρισε για τον κόσμο, όσα πιστεύει ότι θα τους φανούν στο μέλλον χρήσιμα. Στο αυστηρό και μίζερο κλίμα της εποχής η «Θεία Λένα» «προίκισε» τα μικρά παιδιά με κέφι, ξεγνοιασιά και όρεξη για νέες ανακαλύψεις, ακόμα κι όταν όλα γύρω έμοιαζαν «κρύα» και «ξένα».
Ακούγοντας αποσπάσματα από τις διαφορετικές κατά καιρούς εκπομπές της με τίτλους όπως «Καλημέρα Παιδάκια», «Το θέατρο του παιδιού», «Εκδρομή χωρίς τους μεγάλους» και «Η θεία Λένα στα μικρά παιδιά» ακόμη και σήμερα, ένας ακροατής που μεγάλωσε σε μια «τυπική» ελληνική οικογένεια μπορεί εύκολα να αναγνωρίσει πληθώρα πραγμάτων. Από σύντομα παιδικά τραγούδια, ποιηματάκια, διδαχές, μύθους και παραδόσεις που διατρέχουν (ή διέτρεχαν μέχρι πρότινος) σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητα της ελληνικής, προσχολικής διαπαιδαγώγησης.
Τραγουδάκια όπως το «Πλάθω Κουλουράκια». Παραινέσεις για την πρωινή ομαδική γυμναστική. Ενθάρρυνση για την απόκτηση συνηθειών όπως: η εργατικότητα, η νοικοκυροσύνη, η υπακοή στους γονείς, Σύντομοι, θεατρικοί διάλογοι που αναδεικνύουν την καλοσύνη και δεκτικότητα των παιδιών, είναι λίγα από τα μοτίβα που ξυπνούν αναμνήσεις ακόμα και σε όσους δεν παρακολούθησαν στενά τη «Θεία Λένα».
Η ραδιοφωνική περσόνα της Αντιγόνης Μεταξά, που επηρέασε σε βάθος την ελληνική οικογένεια, υπέγραψε παραμύθια και παιδικά τραγούδια κι ανέλαβε την υλοποίηση του πρώτου παιδικού τηλεοπτικού προγράμματος, «Συντροφιά με τη θεία Λένα», που την έφερε για πρώτη φορά δισδιάστατη μπροστά στα μάτια των παιδιών.
Και δεν μπορούμε να φανταστούμε κανένα παιδί να απογοητεύεται από την μορφή της. Η τρυφερή «νταντά» του ελληνικού ραδιοφώνου είχε το καθησυχαστικό χαμόγελο μιας μεσήλικης γυναίκας που θα εμπιστευόταν κάθε μητέρα για την ανατροφή των παιδιών της.
Οι ραδιοφωνικές εκπομπές της παίχτηκαν σε επανάληψη για δέκα ακόμα χρόνια μετά το θάνατό της, έως και το 1981. Σήμερα, μπορεί κανείς να ακούσει σύντομα αποσπάσματα των εκπομπών της στο Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ και στο πολυσυλλεκτικό youtube, όπου κυκλοφορούν χαρακτηριστικά δείγματα των εκπομπών της, όπως «η Πρωινή Προσευχή», και οι «Φωνές των Ζώων».
Ακόμα, «κυκλοφορεί» ελεύθερα στο spotify ένας δίσκος της με παιδικά τραγούδια και παραμύθια. Υλικό σπάνιας αθωότητας, άκρως «προκλητικό» για τα ήθη της εποχής μας και για πολύ «ψαγμένους» νέους γονείς.
Μάθε και αυτό!
Το ραδιοφωνικό ψευδώνυμο «Θεία Λένα» , με το οποίο η Αντιγόνη Μεταξά πραγματοποίησε 4.500 παιδικές εκπομπές, αντιστοιχούσε στη ραδιοφωνική περσόνα της γερμανικής ώρας του παιδιού: «Θεία Μπέρτα». Επιλέχθηκε τόσο γιατί ήταν οικείο και «εύκολο» στο άκουσμά του όσο και για να «συμπληρώνει» το όνομα του συζύγου της, ραδιοσκηνοθέτη, Κώστα Κροντηρά, ο οποίος εργάστηκε επίσης για το Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών.
Στην πρώτη εκπομπή του με τίτλο «Το θέατρο στο μικρόφωνο» ο Αχιλλέας Μαμάκης παρουσίασε σαν καλεσμένη του τη Μαρίκα Κοτοπούλη, μια από τις σημαντικότερες ελληνίδες ηθοποιούς της εποχής. Η Αντιγόνη Μεταξά, από την άλλη, είχε σαν πρότυπό της την Κυβέλη, ηθοποιό σύγχρονη και παρόμοιου βεληνεκούς με την Κοτοπούλη. Ο πατέρας της μικρής Αντιγόνης ήταν ο ιδρυτής της Ελληνογαλλικής Σχολής Μεταξά, που την χώριζε ένας τοίχος από το θερινό θέατρο της Κυβέλης…
Εκτός από το «Θέατρο της Τετάρτης» το Τρίτο Πρόγραμμα αναμετέδιδε και άλλες, αντίστοιχης ποιότητας εκπομπές αφιερωμένες στο θέατρο, όπως ήταν η «Θεατρική Βραδιά», «Η ώρα της Ελληνικής Σκηνής», και το «Το Τρίτο Θέατρο».
Οι ηθοποιοί, οι σκηνοθέτες και το τεχνικό προσωπικό που παρήλαυνε από αυτές ήταν οι ίδιοι με αυτούς του «Θεάτρου της Τετάρτης». Ποιος θα φανταζόταν σήμερα την παθιασμένη δημιουργία τόσων θεατρικών ραδιοφωνικών παραγωγών ανά εβδομάδα και ένα τέτοιο φανατικό, θεατρόφιλο κοινό, το οποίο κούρνιαζε στο σπίτι του και απολάμβανε δεκάδες θεατρικές παραστάσεις σε κάθε γωνιά της ελληνικής επικράτειας!
«Πικρή μικρή μου αγάπη» ήταν το όνομα της διασημότερης ραδιοφωνικής «σαπουνόπερας» που εξέπεμπε καθημερινά η ΥΕΝΕΔ στις 11.30 το πρωί, από το 1962 έως και το 1968. Πρωταγωνιστούσε ο Στέφανος Ληναίος και η Έλλη Φωτίου, ενώ σκηνοθετούσε ο ίδιος ο θεατρικός συγγραφέας και ραδιοσκηνοθέτης, Βαγγέλης Γκούφας. Άλλα πασίγνωστα μελοδράματα που απευθύνονταν στις Ελληνίδες κάθε ηλικίας ήταν…
Η «Λάουρα», η «Μιράντα», η «Μαρίνα – ένα κορίτσι αλλιώτικο από τ’ άλλα» και «Το Σπίτι των Ανέμων», που όμως ξεκάθαρα «έφαγαν τη λάσπη» της «Πικρής μικρής μου αγάπης», η οποία λατρεύτηκε όσο κανένα άλλο ραδιοφωνικό ελληνικό δράμα!
«Το θέατρο στο μικρόφωνο» του Αχιλλέα Μαμάκη
Το 1952 ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών έδωσε τη θέση του στο σταθμό του Πρώτου Προγράμματος, ενώ λίγο αργότερα μέσα στην ίδια χρονιά ιδρύθηκε το Δεύτερο Πρόγραμμα.
Προσανατολισμένο περισσότερο στη «μαζική» ψυχαγωγία. Μια από τις πλέον δημοφιλείς εκπομπές του Δεύτερου Προγράμματος επιμελούνταν και παρουσίαζε, από την αρχή της λειτουργίας του έως το 1964, ο Αχιλλέας Μαμάκης. (Δημοσιογράφος και προπάτορας του ελληνικού, καλλιτεχνικού ρεπορτάζ στην εφημερίδα «Έθνος»)
«Σας μεταδίδουμε την εκπομπή «Το θέατρο στο μικρόφωνο», του κυρίου Αχιλλέα Μαμάκη, που επαναλαμβάνεται κάθε Δευτέρα στις τρεις και δεκαπέντε από το Δεύτερο Πρόγραμμα με όλες τις νεότερες θεατρικές ειδήσεις. Η ίδια εκπομπή επαναλαμβάνεται από το σταθμό βραχέων κυμάτων κάθε Τετάρτη στις δέκα και τριάντα το πρωί.
Ο κύριος Μαμάκης στο μικρόφωνο: Το θέατρο στο μικρόφωνο είναι υποχρεωμένο σήμερα να περιαυτολογήσει. Συμπληρώθηκαν αυτή την εβδομάδα τρία χρόνια από την ημέρα που δημιουργήθηκε η καλλιτεχνική αυτή εκπομπή. Με την ευκαιρία αυτή η σημερινή μας εκπομπή έχει εορταστικό χαρακτήρα και θα είναι διαρκείας μίας ώρας.»
Η εκπομπή του πολυσχιδούς Αχιλλέα Μαμάκη, που μεταξύ άλλων διατηρούσε και μόνιμη στήλη στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Ραδιοπρόγραμμα»,. Μετέδιδε ειδήσεις σχετικές με την θεατρική επικαιρότητα αλλά, το πιο σημαντικό; Χάριζε στους ακροατές αποσπάσματα από ηχογραφήσεις κορυφαίων θεατρικών παραστάσεων της εποχής.
«Το θέατρο της Τετάρτης»
Οι ραδιοφωνικές εκπομπές στο Δεύτερο και στο Τρίτο Πρόγραμμα, που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1954, απολάμβαναν μεγάλη επιτυχία και πλήθαιναν. Μια από τις σημαντικότερες και μακροβιότερες, το «Θέατρο της Τετάρτης», φιλοξένησε από τη δεκαετία του ’50 έως και το ’80 όλα τα αστέρια του ελληνικού θεάτρου, σχεδόν χωρίς καμία εξαίρεση.
Από τους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου πέρασαν κι άφησαν ιστορία οι: Κυβέλη, η Κατίνα Παξινού, ο Αλέξης Μινωτής, η Μελίνα Μερκούρη, ο Μάνος Κατράκης, η Μαίρη Αρώνη, η Αντιγόνη Βαλάκου, ο Βασίλης Διαμαντόπουλος, η Δέσπω Διαμαντίδου, η Σμάρω Στεφανίδου. Ο Δημήτρης Χόρν η Άννα Συνοδινού, η Τασώ Καββαδία, ο Πέτρος Φυσσούν, η Βέρα Ζαβιτσιάνου, ο Αλέκος Αλεξανδράκης, η Τζένη Καρέζη, η Μαρίκα Νεζέρ, ο Χρήστος Ευθυμίου, ο Δημήτρης Μυράτ, η Μάρω Κοντού, ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ, ο Στέφανος Ληναίος, ο Γιάννης Βογιατζής και δεκάδες άλλοι, σημαντικοί Έλληνες ηθοποιοί.
Τα έργα που επιλέγονταν προέρχονταν από τη σύγχρονη, παγκόσμια δραματολογία και συμπεριελάμβαναν έργα των: Τσέχωφ και Τένεσι Ουϊλιαμς, Μπρεχτ και Σώμερσετ Μωμ, Ζαν Ανούιγ, Ευγένιου Ο‘ Νηλ, Γκέοργκ Μπύχνερ, Ιάκ, Καμπανέλλη, Φ. Πολίτη, Ν. Καζαντζάκη, Άγ. Σικελιανού… Και άλλων αναρίθμητων συγγραφέων του σύγχρονου θεάτρου.
Τα έργα της παγκόσμια θεατρικής λογοτεχνίας αναλάμβαναν να μεταφράσουν σπουδαία ονόματα του θεάτρου και της λογοτεχνίας. Νίκος Γκάτσος, Λούλα Αναγνωστάκη και η Δέσπω Διαμαντίδου. Την ραδιοσκηνοθεσία υπέγραφαν σημαντικές προσωπικότητες του χώρου όπως: ο Γιώργος Θεοδωσιάδης, ο Μήτσος Λυγίζος, ο Κώστας Κροντηράς, ο Μηνάς Χρηστίδης και πάλι ο Γκάτσος!
Το ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ προσφέρει διαδικτυακά λίγες μόνο ηχογραφήσεις -που ευτυχώς- επαναλαμβάνονται κάθε Κυριακή στις 22.00 στην εκπομπή «Το Θέατρο της Κυριακής», μέσω του Τρίτου Προγράμματος.
Για τους πιο ανυπόμονους και «κολλημένους» με το διαδικτυακό περιβάλλον «κυκλοφορούν» ελεύθερα και στο youtube. Έτσι, μπορεί ο σύγχρονος ακροατής να εντρυφήσει σε ραδιοφωνικά, θεατρικά ακούσματα του ’50, του ’60, του ’70 και του ’80.
Όμως, όσο ευχάριστο, όσο άμεσο κι αν είναι το θέατρο στο ελληνικό ραδιόφωνο – και παρ’ όλη τη βαριά ιστορία που φέρει (χωράει μέσα του το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης ιστορίας του ελληνικού θεάτρου)- είναι μάλλον ένα άκουσμα που απαιτεί από τον ακροατή του σήμερα. Ένα κάποιο είδος «εκπαίδευσης».
Υπάρχουν βέβαια οικείες σε όλους μας φωνές ηθοποιών που βρίσκονταν στις αρχές της καριέρας τους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80. (Χρήστος Βαλαβανίδης, Πέτρος Φιλιππίδης, Τάσος Χαλκιάς, Γιάννης Μπέζος, Δημήτρης Καταλειφός, Σταμάτης Φασουλής, Ντίνα Κώνστα, Βασίλης Παπαβασιλείου).
Αλλά η γενικότερη ραδιοφωνική «ατμόσφαιρα» και οι θεατρικές, ραδιοφωνικές συμβάσεις είναι παράγοντες που ζητούν από τον σύγχρονο ακροατή να αποκτήσει σταδιακή εξοικείωση με το είδος.
Αντί Ραδιοφωνικού Επιλόγου
Ας εξηγήσουμε τα παραπάνω τελευταία λόγια λίγο καλύτερα.
Αν πάρουμε μια τυπική, θεατρική ραδιοφωνική εκπομπή της δεκαετίας του ’60 θα παρατηρήσουμε ότι κάνει την εκκίνησή της πάντα με ένα χαρακτηριστικό, παράδοξο θα λέγαμε, ηχητικό σήμα (αυτό συμβαίνει και σήμερα). Αμέσως μετά ακούγεται κάποια εκλεπτυσμένη, ευγενέστατη φωνή εκφωνητή ή εκφωνήτριας που δίνει έναν σύντομο χαιρετισμό, κάπως έτσι (εισαγωγή της καθημερινή σειράς «Πικρή μικρή μου αγάπη», αντρική φωνή):
«Αγαπητές μας ακροάτριες, καλημέρα σας. Κάθε μέρα, εκτός Σαββάτου και Κυριακής, την ίδια πάντοτε ώρα, ακούτε μια ιστορία όλο συγκίνηση και πάθος, γεμάτη περιπέτειες και απρόοπτα, βγαλμένη κατευθείαν μέσα από τη ζωή μας. Πέστε και στις φίλες σας να την παρακολουθούν, θα τις συγκινήσει και θα τις ενθουσιάσει όπως κι εσάς.»
Ύστερα εκφωνείται ο τίτλος της σειράς, «Πικρή μικρή μου αγάπη», μετά ένα δεύτερο, πιο ζωηρό ηχητικό σήμα και στη συνέχεια η αφήγηση και οι διάλογοι. Στο τέλος του επεισοδίου εκφωνείται ξανά ο τίτλος και τα ονόματα των συντελεστών («έλαβαν μέρος οι καλλιτέχναι με τη σειρά που τους ακούσατε…»).
Όμως οι σχέσεις ανάμεσα στους ήρωες φτάνουν ως εμάς μόνο μέσα από τη φωνή των ηθοποιών. Οι ανάσες, τα αγκομαχητά, οι σιωπές και οι παύσεις τους, έχουν άλλη βαρύτητα. Συνυπολογίζονται ισάξια με τις ίδιες τις αρθρωμένες λέξεις από τον εκπαιδευμένο ακρατή, που ξέρει να πλάθει με την φαντασία του μια πλούσια εσωτερική, νοερή «εικόνα» σε αντιστοιχία με τα ηχητικά ερεθίσματα που αφουγκράζεται.
Αυτή, ήταν και είναι μια «άλλη» τέχνη, η τέχνη της αφούγκρασης των ήχων, των σιωπών και των λέξεων που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον.
Οι ραδιοφωνικές θεατρικές συμβάσεις είναι ένα πεδίο στο οποίο μπορεί εύκολα να εκπαιδευτεί ένας εν δυνάμει ακροατής, αρκεί να το θέλει. Ήχοι δημιουργημένοι από το μηδέν μέσα στο στούντιο, που αναπαράγουν τη βροχή, τα βήματα σε σκαλοπάτια, την πόρτα που τρίζει, το κελάηδισμα και τη μηχανή του τρένου.
Οι εκάστοτε δραματουργικές επιλογές του υπεύθυνου εισηγητή δραματολογίου, η συχνά ιδιόρρυθμη μουσική επιμέλεια, η απαραίτητη εξπρεσιονιστική σκηνοθεσία και ερμηνεία των ηθοποιών.
Όμως αναρωτιέται εύλογα κανείς , εάν το σύγχρονος ακροατής θέλει να αφουγκράζεται ή αν θέλει να αποτραβήξει την προσοχή του από το μέσο της οθόνης. Οι αισθήσεις, και κυρίως η όραση, διεγείρονται ακατάπαυστα, με τη διέγερση αυτή να υποκαθιστά βαθμιαία κάθε τυχαία στιγμή προσωρινής σιωπής ή εσωτερικής νοερής ησυχίας.
Το να απασχολείται το ανθρώπινο βλέμμα με οτιδήποτε περνάει από μπροστά του και το προκαλεί είναι πια κάτι περισσότερο από συνήθεια, είναι θα λέγαμε εθισμός. Ο εθισμός σε μια φωτεινή οθόνη που λάμπει, αστράφτει και θερμαίνεται, καθόλου σαν τον «σκοτεινό» και άυλο κενό που μας ζητάει να καλύψουμε με τη φαντασία μας το ραδιόφωνο.
Και μιας και αναφέραμε εκτενώς το ρόλο που έπαιξε το σπουδαίο έργο της «Θείας Λένας» στην καθημερινή ανατροφή των παιδιών από το ’40 έως και το ’80, θα θέλαμε να θίξουμε ακροθιγώς το ζήτημα της σύγχρονης «διάπλασης των παίδων».
Ο Δρ. Νικόλας Καρδάρας, ευυπόληπτος ερευνητής και ομιλητής ανά τον κόσμο, με βαθιά γνώση πάνω σε θέματα που σχετίζονται με τον εθισμό στην τεχνολογία, την ψυχοπαθολογία και την ανθρώπινη συμπεριφορά, τονίζει την επικινδυνότητα που ελλοχεύει στην υψηλή δόση «ψηφιακής ηρωίνης», που λαμβάνουν καθημερινά και για μεγάλα χρονικά διαστήματα παιδιά κυρίως και έφηβοι.
Πώς από τη «Θεία Λένα» οδηγούμαστε στο smartphone–tablet (ως προέκταση του μικρού χεριού και πώς από εκεί πάμε πάλι «πίσω»); Όχι πίσω στην εποχή του σουξέ του ραδιοφώνου ως νέου μέσου επικοινωνίας , αλλά «πίσω» στην ορθή διαχείριση της τεχνολογίας.
Το ραδιόφωνο υπήρξε κάποτε «νέο» μέσο «προηγμένης» τεχνολογίας. Ένα από τα πολλά, καθημερινά «θαύματα» που επέλεξαν να αναδείξουν οι επαγγελματίες που το διαχειρίστηκαν ήταν, για παράδειγμα, αυτό που πραγματευτήκαμε ως εδώ: Την μαγεία ενός «άυλου» θεάτρου και την καλλιέργεια της προσωπικής φαντασίας που ονειρεύεται και δημιουργεί νέες πολιτείες, καινούριους κόσμους.
Υ.Γ. Η Λιλιπούπολη Ζει
«Μια αρκούδα καφέ, μια αρκούδα καφέ τρέχει φορτωμένη μ’ ένα ξύλινο μπουφέ.»
Κανένα θέμα αφιερωμένο στο ελληνικό θεατρικό ραδιόφωνο δεν μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς μια απαραίτητη, τιμητική αναφορά στη «Λιλιπούπολη». Παιδική ραδιοφωνική σειρά του Τρίτου Προγράμματος, όταν το διηύθυνε ο Μάνος Χατζιδάκις.
Η σειρά ξεκίνησε με πρωτεργάτες την Ρεγγίνα Καπετανάκη και τη Μαριανίνα Κριεζή. Ευρηματικές, υπερευφυείς στιχουργοί, με την αμέριστη βοήθεια της παιδοψυχολόγου, Ελένης Βλάχου. Τη μουσική υπέγραφαν η Λένα Πλάτωνος, ο Νίκος Κυπουργός και ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος. Ενώ τραγουδούσαν οι ανεπανάληπτοι: Σπύρος Σακκάς, Σαβίνα Γιαννάτου, Αντώνης Κοντογεωργίου και Νένα Βενετσάνου.
Η εκπομπή αναμεταδόθηκε από το 1976 έως το 1980 και γνώρισε επιτυχία μόνο μετά τον ένα χρόνο της μετάδοσής της… Όταν προστέθηκε στην αρχική δημιουργική ομάδα η ηθοποιός Άννα Παναγιωτοπούλου. Η Παναγιωτοπούλου άλλαξε πολύ το κλίμα, με την θεατρική γνώση, την εμπειρία, το χιούμορ και την ανατρεπτικότητα της.
Άλλοι, σημαντικοί ηθοποιοί που πήραν μέρος στην καθημερινή σειρά «Εδώ Λιλιπούπολη» ήταν οι: Σταμάτης Φασουλής, ο Λευτέρης Βογιατζής, η Σαπφώ Νοταρά, η Λυδία Κονιόρδου, η Αλέκα Παΐζη, η Μίρκα Παπακωνσταντίνου και ο Μίμης Χρυσομάλλης.
Η Λιλιπούπολη αγαπήθηκε από τα παιδιά της λεγόμενης «πρώτης μεταπολίτευσης» και αποδοκιμάστηκε από μεγάλη μερίδα των πολιτικών της εποχής. Εξαιτίας του έμμεσου σχολιασμού ζητημάτων της επικαιρότητας που μπορούσε εύκολα να παρατηρήσει ο ακροατής στους διαλόγους της ραδιοφωνική σειράς, θεωρήθηκε μέρος «κομμουνιστικής προπαγάνδας» και χρειάστηκε συχνά την ενεργή ηθική, διοικητική και οικονομική υποστήριξη του Χατζιδάκι.
Ο δίσκος με τραγούδια της Λιλιπούπολης που ηχογραφήθηκε το 1980 κυκλοφορεί παντού και ακούγεται ακόμα, σε “ψαγμένα” σπίτια και κρυμμένα πικάπ σαραντάρηδων, πενηντάρηδων και βάλε. Από τις καθημερινές εκπομπές σχεδόν τεσσάρων ετών σώθηκαν μόνο 74! Αλλά η Λιλιπούπολη ζει. Ξεκάθαρα ζει και πολλοί από εμάς ζούμε μαζί της.
‘Εφη Λάνταβου
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟ
Ραδιοφωνικός ρυθμιστής ζωής
Μια φορά, πριν από χρόνια, όταν υπήρχαν μόνο κρατικά κανάλια, είχα προσπαθήσει να εξηγήσω στην βαφτισιμιά μου ότι εμείς, στην ηλικία της, δεν είχαμε τηλεόραση. Η αντίδρασή της ήταν η ερώτηση: «Και πως βλέπατε παιδάκια;» Όπου “παιδάκια” αποκαλούσε τις παιδικές διαφημίσεις. Αυτές της ήταν σημαντικές.
Εμείς, όμως, όχι απλά δεν βλέπαμε “παιδάκια”· δεν “βλέπαμε” γενικότερα. Αλλά ακούγαμε. Όχι μόνο εμείς αλλά και οι “μεγάλοι” της εποχής. Τι ακούγαμε; Μα, φυσικά, ραδιόφωνο! Μετά μανίας! Τους τέσσερις κρατικούς σταθμούς και, στην περίοδο της δικτατορίας, τις ελληνικές εκπομπές από το Λονδίνο, το Παρίσι και την Κολωνία. Μάλιστα, η ώρα μετάδοσης ορισμένων εκπομπών ρύθμιζε και τις υπόλοιπες ασχολίες μας.
Έτσι, οι ποδοσφαιρόφιλοι της οικογένειας φρόντιζαν -τις δεκαετίες του ’50 και του ’60- να βρίσκονται κάθε Κυριακή από τις οκτώ ως τις οκτώμισι το βράδυ κοντά σε κάποιο ραδιόφωνο για να ακούσουν την εκπομπή «Τα χρονικά της ημέρας». Κάπου γύρω στις οκτώ και είκοσι αφιέρωνε ελάχιστα λεπτά στα «Αθλητικά Χρονικά». Αν τα έχαναν, θα έπρεπε να περίμεναν ως την άλλη μέρα το πρωί να μάθουν τα αποτελέσματα των αγώνων! Μαρτύριο!
Οι πιο κουλτουριάρηδες της οικογένειας – και δεν ήταν λίγοι – προσπαθούσαν να μην χάσουν το διαχρονικό «Το Θέατρο στο μικρόφωνο» του Αχιλλέα Μαμάκη και διάφορα θεατρικά έργα διασκευασμένα για το ραδιόφωνο, με την αφρόκρεμα των ηθοποιών της εποχής. Στο βαθμό που μας το επέτρεπαν τα μαθήματά μας, τους κάναμε παρέα και τα παιδιά (δηλαδή ο μικρότερος αδελφός μου και εγώ). Προσωπικά, παιδιόθεν μουσικόφιλο, με έθελγε πολύ και «Η συναυλία της Κυριακής». Εκνευριζόμουν όταν δεν ολοκληρωνόταν ομαλά εξαιτίας κάποιας θείας λειτουργίας ή άλλης αιτίας.
Πάντως, το ενδιαφέρον μου δεν περιοριζόταν στην κλασική μουσική. Παθιαζόμουν και με την μοντέρνα μουσική της εποχής.
Και οι εκπομπές που της ήταν αφιερωμένες ήταν ελάχιστες: κυρίως αντιπροσωπειών δισκογραφικών εταιρειών. Μόλις τις προλάβαινα γυρίζοντας από τα αγγλικά στις δέκα ή τα γαλλικά στις εννιάμισι το βράδυ (ακόμα και τα Σάββατα).
Και για να μην χάσω καμία, γιατί συχνά μεταδίδονταν ταυτόχρονα από το Δεύτερο Πρόγραμμα του Ε.Ι.Ρ. και τον Ραδιοφωνικό Σταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων, είχα προμηθευτεί πέρα από το τρανζίστορ, και μια παράξενη συσκευή σε σχήμα πυραύλου. Ένα υποτυπώδες ραδιόφωνο γαληνίτη που, όταν μάγκωνε η τσιμπίδα της ένα καλώδιο (ενός λαμπαντέρ ας πούμε), έπιανε τους σταθμούς που μεταδίδονταν στα μεσαία.
Έτσι, μπορούσα να απολαμβάνω “στέρεο” δύο διαφορετικές εκπομπές. Οι μοναδικές εναλλακτικές επιλογές ήταν οι διάφοροι “πειρατικοί” σταθμοί της γειτονιάς κι ο σταθμός της Αμερικάνικης Βάσης του Ελληνικού, που μετέδιδε όλες τις νέες (φευ, μόνο αγγλόφωνες) επιτυχίες προτού γίνουν γνωστές στην Ελλάδα. Δυστυχώς, όμως, για μένα, μεσημεριανές ώρες κι ήμουν “απογευματινός” στο σχολείο, έξι μέρες την εβδομάδα.
Οι γυναίκες, πάλι, που έμεναν σπίτι παρασύρονταν στην ζώνη μεταξύ δέκα και μισή με δώδεκα από (κατά κανόνα δακρύβρεκτες) εκπομπές του στυλ «Μικρή, πικρή μου αγάπη» ή «Το Σπίτι των Ανέμων», με αποκορύφωμα κάπου το 1966 ή το 1967 την «Γκρατσιέλλα» του Λαμαρτίνου.
Ωστόσο, οφείλω να ομολογήσω πως η εκπομπή που με είχε σημαδέψει ήταν η ραδιοφωνική ανάγνωση του βιβλίου του Ηλία Βενέζη «Το νούμερο 31328». Με είχε συγκλονίσει. Και μου έρχονταν δάκρυα είτε όταν την άκουγα (με αυτά που άκουγα) είτε όταν, λόγω κάποιας μαθητικής υποχρέωσης, δεν κατάφερνα να την ακούσω (επειδή δεν άκουγα αυτά που ήθελα να ακούσω).
Δυστυχώς, η ελληνική τηλεόραση, η οποία έχει πάρει τη θέση του ραδιοφώνου στην καθημερινή αναψυχή (και ενημέρωση) του κοινού, δεν έχει αναδείξει εκπομπές ανάλογης ποιότητας σε προσιτή χρονική ζώνη.
Λέανδρος Σλάβης
“Το ραδιόφωνο μας ήταν ένα παλαίμαχο μαύρο κουτί, σφραγισμένο στην Κατοχή και ξεσφραγισμένο μετά, που ζεσταινόταν πάρα πολύ και έκανε ένα σωρό παράσιτα. Το χειμώνα ο γάτος μας ανέβαινε απάνω του και κοιμόταν μακάρια όσο ήταν αναμμένο και ζεστό. Με συντροφιά τα παράσιτα και σήμα κατατεθέν το γάτο λοιπόν, ακούγαμε καθημερινά τις αγαπημένες μας εκπομπές.
Την Κυριακή το πρωί τα ταλέντα του Οικονομίδη και στη μία το μεσημέρι το «Θέατρο στο Μικρόφωνο» του Αχιλλέα Μαμάκη. Περίμενα πως και πως τα αποσπάσματα από τις θεατρικές παραστάσεις που έβαζε, για να ακούσω τις φωνές των αγαπημένων ηθοποιών και να καταλάβω σε γενικές γραμμές το περιεχόμενο του έργου. Αν πίστευα ότι θα μου άρεσε «έψηνα» τον μεγαλύτερο αδερφό μου να πάμε να το δούμε. Η επιτυχία της προσπάθειάς μου όμως ήταν μάλλον περιορισμένη λόγω ελλείψεως πόρων…
Τα βράδια ακούγαμε τη Ραδιοφωνική Βιβλιοθήκη στην οποία γνωστοί και σπουδαίοι ηθοποιοί διάβαζαν σε συνέχειες σημαντικά έργα της ελληνικής λογοτεχνίας.
Θυμάμαι όλη την οικογένεια να αδημονεί να ακούσει τον Κατράκη να διαβάζει τον Πατούχα του Κονδυλάκη και την Παξινού να διαβάζει τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Αξέχαστη θα μου μείνει η Ιστορία από τις Νότιες Ακτές του Ρένου Αποστολίδη που διάβαζε ο ίδιος με το εντελώς ιδιόμορφο προσωπικό του ύφος.
Όμως για εμένα η καλύτερη εκπομπή, αυτή που περίμενα με λαχτάρα όλη την εβδομάδα, ήταν το Θέατρο της Τετάρτης. Όταν ερχόταν η ώρα έπαιρνα τα βιβλία και τα τετράδια μου – γιατί τότε πήγαινα στο σχολείο – και καθόμουν δίπλα στο ράδιο. Άκουσα έτσι, επί χρόνια ολόκληρα, μία εξαιρετική ποικιλία παραστάσεων από το ξένο ρεπερτόριο κλασικό και σύγχρονο, από την αφρόκρεμα των Ελλήνων ηθοποιών της εποχής, που δεν ήταν και αμελητέες ποσότητες.
Από τον Σαίξπηρ στον Τένεσι Ουίλιαμς κι από τον Μολιέρο στον Ιονέσκο, με σταθμούς στον Ίψεν, τον Στρίμπεργκ και τον Μαξ Φρις. Ταξίδευα κάθε Τετάρτη βράδυ, στον μαγικό κόσμο του θεάτρου. Το επόμενο πρωί στο σχολείο φούντωνε η συζήτηση στην παρέα.
Γιατί ήταν πολλά τα παιδιά που έκαναν το ταξίδι αυτό κάθε Τετάρτη. Και μη φανταστείτε ότι ήταν εύκολο για όλους. Θυμάμαι μια φίλη που άκουγε το έργο με ένα τρανζιστοράκι κολλημένο στο αφτί της στο κρεβάτι κάτω απ’ τις κουβέρτες, γιατί ο μπαμπάς της το απαγόρευε αυστηρά… Για να μην πάρουν τα μυαλά της αέρα
Η αξέχαστη αυτή εκπομπή μ’ έκανε, όπως και τόσους άλλους, να γνωρίσω και να αγαπήσω το θέατρο, να μπορώ να κρίνω και να εκτιμήσω μια παράσταση. Μα πιο πολύ απ’ όλα μου «πρόσφερε το ωραίο ταξίδι» με οδηγό την τέχνη!”
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου