Η άγνωστη Ηρακλειώτισσα των Γρεβενών

Τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα των ανεξερεύνητων ανασκαφικά Γρεβενών 

Ποια θέση κατείχαν στον αρχαίο κόσμο τα Γρεβενά; Ποιοι οικισμοί βρίσκονται θαμμένοι στο δυσπρόσιτο ορεινό ανάγλυφο, ποιοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν διαχρονικά και ποιο ήταν το κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο της περιοχής; 

Απαντήσεις μπορούσαν να δώσουν μόνο τα αρχαιολογικά ευρήματα, ωστόσο ο νομός Γρεβενών, πλην ελάχιστων ανασκαφών, παρέμενε μέχρι πρότινος ανεξερεύνητος τόπος και απροστάτευτος από αρχαιοκάπηλους που μαστίζουν τη χώρα. 

Το αφήγημά του ανοίγουν τα πρώτα ευρήματα από τις εναρκτήριες ανασκαφές ενός πενταετούς αρχαιολογικού προγράμματος (2021-2025) της Εφορείας Αρχαιοτήτων Γρεβενών και του Ινστιτούτου Κλασικής Αρχαιολογίας της Καταλωνίας, σε δύο από τις 300 και πλέον συνολικά θέσεις που έχουν εντοπιστεί σε ολόκληρο τον νομό με ενθαρρυντικά και πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα για μια περιοχή με πλούσιο παρελθόν από τους προϊστορικούς έως τους Οθωμανικούς χρόνους.

Οι πρόσφατες έρευνες επικεντρώθηκαν στις σημερινές κοινότητες Αγίου Γεωργίου του Δήμου Γρεβενών και Δήμητρας του Δήμου Δεσκάτης. Μια πρώτη εικόνα για την «ύπαρξη οργανωμένης αστικής μονάδας των αυτοκρατορικών χρόνων σχηματίζουν ταφικά κτερίσματα νεκροταφείων ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων καθώς και οικοδομικά λείψανα και αρχιτεκτονικά μέλη δημόσιων κτιρίων –πιθανώς ιερού– ενός οικισμού άγνωστης έως τώρα ταυτότητας, που φαίνεται να ακμάζει στην ύστερη κλασική περίοδο», εξήγησε στην «Κ» η επικεφαλής της ανασκαφής Σόνια Δημάκη, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Γρεβενών.

 

  Τα νέα ευρήματα από τον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Γεωργίου έρχονται να προστεθούν σε σπουδαίους αρχαιολογικούς θησαυρούς (αναθηματικές επιγραφές αφιερωμένες στον Ηρακλή, αναθηματικά ανάγλυφα και πλήθος άλλων αφιερωματικών αντικειμένων πιθανότατα Ασκληπιείου) που παραδόθηκαν από κατοίκους ή κατασχέθηκαν από τις διωκτικές αρχές κατά τη διακίνησή τους από αρχαιοκάπηλους τα τελευταία χρόνια.

Από αριστερά: πήλινο ειδώλιο ζώου νεολιθικής περιόδου από τις ανασκαφές στη θέση «Βραστερό», αφιερωματικό ανάγλυφο με απεικόνιση αυτιών και χάλκινο εξάρτημα κράνους με την πτερωτή Νίκη που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, προϊόντα αρχαιοκαπηλίας που κατασχέθηκαν.

Πληθώρα κεραμικής και χιλιάδες λίθινα αντικείμενα μαρτυρούν χώρο εξαγωγής και επιτόπιας επεξεργασίας λίθινων τέχνεργων

Απο τους παραδομένους από τους κατοίκους θησαυρούς, την παράσταση κλέβουν ένα επιτύμβιο μαρμάρινο άγαλμα τύπου Ηρακλειώτισσας (3ος αι. μ.Χ.) και η χάλκινη παραγναθίδα κράνους –έξοχο δείγμα μεταλλοτεχνίας–, η οποία απεικονίζει πτερωτή Νίκη με χιτώνα, δόρυ και ασπίδα (4ος αιώνας). «Το επιτύμβιο εντυπωσιακό αγαλμάτινο γλυπτό ρωμαϊκών χρόνων ύψους περίπου 1,5 μέτρου που αντιγράφει πρωτότυπο γλυπτό (τύπος της μεγάλης Ηρακλειώτισσας) διατηρείται σε άριστη κατάσταση», αναφέρει η κ. Δημάκη. Το άγαλμα που απεικονίζει τη θεά Δήμητρα, όρθια με καλυμμένο κεφάλι, περιτυλιγμένη με ιμάτιο και ποδήρη χιτώνα παραδόθηκε στο ελληνικό κράτος στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και μέχρι σήμερα παραμένει στις αποθήκες της Εφορείας Αρχαιοτήτων.

Πλούσια ωστόσο ήταν η σοδειά της περυσινής ανασκαφής και σε δύο νεκροταφεία (ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων) από τα 12 συνολικά που έχουν εντοπιστεί στην ίδια περιοχή. Οι ελληνιστικές ταφές ήταν κτερισμένες με αγγεία, σκύφη, πινάκια, αμφορείς και οινοχόες, μεταλλικά αντικείμενα (χρυσά σκουλαρίκια, σιδερένια μαχαίρια και δαχτυλίδια), ενώ η χρονολόγηση ενός χάλκινου νομίσματος ύστερων ελληνιστικών χρόνων κοπής Θεσσαλονίκης (περίπου 148 π.Χ.) μας δίνει το ιστορικό πλαίσιο της περιοχής, όπως επισήμανε η κ. Δημάκη. Πρόκειται για την εποχή κατά την οποία η Μακεδονία μεταβάλλεται σε ρωμαϊκή επαρχία μετά τη δεύτερη μάχη της Πύδνας το 148 π.Χ. και η Ελλάδα υποτάσσεται στους Ρωμαίους με τη μάχη στον ισθμό της Κορίνθου δύο χρόνια μετά.

 

  Ελάχιστα γνωστή σε όλο τον νομό είναι και η βυζαντινή περίοδος των Γρεβενών. Οι έρευνες σε τρία νεκροταφεία –το πρώτο χρονολογείται μεταξύ 8ου και 9ου αιώνα– έφεραν στο φως ταφές κτερισμένες με κοσμήματα.

Ανασκαφή μεγάλης ιστορικής σημασίας για τον τρόπο οργάνωσης της κτηνοτροφικής και γεωργικής ζωής πριν από οχτώ χιλιετίες θεωρείται από τους ερευνητές η νέα αρχαιολογική θέση «Βραστερό» –σταυροδρόμι Ηπειρωτικών δρόμων– στη σημερινή Δήμητρα του Δήμου Δεσκάτης με ευρήματα της Παλαιολιθικής, Νεολιθικής και Εποχής του Χαλκού. Πληθώρα κεραμικής και περισσότερα από 5.000 λίθινα αντικείμενα μαρτυρούν χώρο εξαγωγής και επιτόπιας επεξεργασίας λίθινων τέχνεργων κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική και Νεολιθική περίοδο. Ειδώλια, οικιστικά κατάλοιπα που χρονολογούνται μεταξύ 6300-6000 π.Χ., λίθινα και οστέινα εργαλεία, χάντρες και σφραγίδες, οστά από εξημερωμένα οικόσιτα ζώα, σπόροι που παραπέμπουν σε σιτηρά, όσπρια, κελύφη ξηρών καρπών και πιθανότατα άγριες ελιές ή κράνα δείχνουν μία από τις πρωιμότερες περιοχές στην Ελλάδα, όπου οι κάτοικοι πριν από 8.000 χρόνια άρχισαν να οργανώνουν τη γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή αφήνοντας σταδιακά στο παρελθόν το ομαδικό κυνήγι άγριων ζώων για τη διαβίωσή τους.

Τα φετινά ευρήματα ανοίγουν τον δρόμο για την κατανόηση της μακράς ιστορίας των Γρεβενών. Οι απομακρυσμένες αρχαιολογικές υπηρεσίες (Λάρισας και Κοζάνης) στις οποίες υπαγόταν ο νομός έως το 2014, οπότε και συστάθηκε η Αρχαιολογική Υπηρεσία Γρεβενών, είχαν ως αποτέλεσμα «φτωχά αρχαιολογικά δεδομένα αλλά και τη συσσώρευση προβλημάτων στους βυζαντινούς ναούς και τα πέτρινα γεφύρια τα περισσότερα από τα οποία είχαν πληγεί από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1996», αναφέρει η κ. Δημάκη. Εξαίρεση αποτελούν η έρευνα επιφανείας από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (τέλη δεκαετίας του 1980), οι ανασκαφές για τη διάνοιξη της Εγνατίας Οδού και την κατασκευή του φράγματος Ιλαρίωνα και δύο του ΑΠΘ. Η πρώτη με υπεύθυνη την καθηγήτρια Στέλλα Δρούγου στο Καστρί Γρεβενών πρόσθεσε νέα στοιχεία για μια νέα άγνωστη πόλη Μακεδονίας των ελληνιστικών χρόνων. Η δεύτερη από τον καθηγητή Νίκο Ευστρατίου στη Δυτική Πίνδο τεκμηριώνει την ανθρώπινη παρουσία σε υψόμετρο 2.000 μέτρων πριν από 70.000 χρόνια. Η συστηματική έρευνα του πενταετούς προγράμματος από διεθνή ομάδα ερευνητών όχι μόνο θα προστατεύσει την περιοχή από την αρχαιοκαπηλία αλλά θα βάλει και τα Γρεβενά στον αρχαιολογικό χάρτη της χώρας.

Γιώτα Μυρτσιώτη στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ