ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ : Η ένταξη και η προσφορά των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία - Γράφει ο Στέργιος Πουρνάρας*

 

Η αποκατάσταση, η αφομοίωση και η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ελληνικού κράτους.

Πρόκειται για ένα τιτάνιο έργο, γιατί, παρά τη μεγάλη εθνική τραγωδία και τη χρεοκοπία, το ελληνικό κράτος, μέσα σε οκτώ χρόνια (1922-1928), κατόρθωσε με τη συμβολή της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) να ενσωματώσει στους κόλπους του 1.300.000 πρόσφυγες -ορισμένοι ανεβάζουν τον αριθμό σε 1.500.000- και να μετατρέψει τη συμφορά σε ανάπτυξη και δημιουργία και για αυτούς που σώθηκαν από την καταστροφή  αλλά και για τον ντόπιο πληθυσμό.

            Το 50% των προσφύγων τοποθετήθηκε στη Δυτική Θράκη και στη Μακεδονία και το υπόλοιπο σε άλλες πόλεις και χωριά σε όλη την Ελλάδα. Δέκα πόλεις δέχθηκαν στους κόλπους τους ένα μεγάλο αριθμό προσφύγων από 34, 1%  (Κομοτηνή)  μέχρι και 70,2% (Δράμα). Τα μεγάλα κέντρα ήταν η Θεσσαλονίκη με 47,8% και ο Πειραιάς με 40%. Στα Γρεβενά το ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού ανήλθε στο 30% με προέλευση κυρίως από τον Πόντο.

 

 

            Η ένταξη των προσφύγων δεν ήταν καθόλου εύκολη, γιατί συναντούσε πολλά εμπόδια: υπήρχαν για παράδειγμα πολλές διαφορές μεταξύ τους κοινωνικής προέλευσης, πολιτιστικής παράδοσης, διαλέκτου και γλώσσας (100.000 ήταν τουρκόφωνοι). Μεγάλη ήταν επίσης  η καχυποψία προς το ελληνικό κράτος που δεν διαπραγματεύτηκε σωστά την ανταλλαγή των περιουσιών τουςκαισοβαρά προβλήματα ήταν το άγχος της επιβίωσης, τα βαριά ψυχικά τραύματα και η διαφορά νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας με τους γηγενείς. Οι πρόσφυγες ήταν πιο προοδευτικοί, ελευθερόφρονες και πιο δημοκρατικοί, ενώ οι γηγενείς πιο συντηρητικοί και καχύποπτοι απέναντί τους. Όλες αυτές οι αντιθέσεις ξεπεράστηκαν την δεκαετία 1940-1950, όταν όλοι οι Έλληνες χρειάστηκε να αγωνιστούν για την εθνική ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη και απέκτησαν κοινή συνείδηση μέσα από τους κοινούς αγώνες.

            Στις παρυφές των πόλεων σιγά σιγά άρχισαν να χτίζονται οι προσφυγικοί οικισμοί που με τα νέα τους ονόματα θύμιζαν τις χαμένες πατρίδες: Νέα Αγχίαλος, Νέα Τραπεζούντα, Νέα Σάντα, Νέα Μάκρη, Νέα Μαινεμένη, Νέα Σμύρνη, Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια και πολλά άλλα τοπωνύμια αποτέλεσαν τους τόπου καταφυγής του μικρασιατικού και ποντιακού Ελληνισμού που σιγά σιγά μετατράπηκαν σε κυψέλες δημιουργίας και πολιτισμού.

            Παρά το γεγονός ότι ορισμένοι παραλλήλισαν την μικρασιατική καταστροφή με την άλωση της Πόλης το 1453 κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις τεράστιες επιπτώσεις στον πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό τομέα που επέδρασε καθοριστικά στην πορεία του νεοελληνικού έθνους τα τελευταία εκατό χρόνια. Ο μικρασιατικός ελληνισμός, ως φορέας ενός τρισχιλιετούς πολιτισμού αρχαίου, βυζαντινού και νεότερου, γονιμοποίησε με το προοδευτικό του πνεύμα κάθε πτυχή της ελληνικής κοινωνίας συνέβαλε στην πρόοδο και στην αναμόρφωσή της. Οι Έλληνες της Σμύρνης, της Πόλης και του Πόντου που τον 19^ο αιώνα, λόγω και των ελευθεριών και των προνομίων που τους παραχώρησαν οι Τούρκοι με το ΧάτιΣερίφ (1839) και ΧάτιΧουμαγιούν (1856), δημιούργησαν ξανά έναν αξιοθαύμαστο πολιτισμό που τον έφεραν μαζί του μετά τον ξεριζωμό. Ας δούμε όμως ποιες ήταν οι σημαντικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην ελληνική κοινωνία μετά τη μικρασιατική καταστροφή και τον ερχομό των προσφύγων.

Καταρχάς άλλαξε η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, γιατί σταμάτησαν οι προστριβές με την Τουρκία, αφού εξέλιπε πια ο μεγαλοϊδεατισμός  και διατηρήθηκαν οι καλές σχέσεις για τρεις δεκαετίες περίπου. Το πολίτευμα με τις ψήφους των προσφύγων που ήταν οπαδοί του Βενιζέλου, επειδή θεωρούσαν τον βασιλιά Κωνσταντίνο υπαίτιο της καταστροφής,  έγινε αβασίλευτη δημοκρατία το 1924και οι πρόσφυγες συμμετέχοντας στο συνδικαλιστικό κίνημα αναμείχθηκαν ενεργά στην πολιτική ζωή της χώρας διευρύνοντας τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Για παράδειγμα οι γυναίκες το 1930 αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία, στην καπνοβιομηχανία και στην βιομηχανία ετοίμων ενδυμάτων.

            Ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε κατά 20% και έγινε μια ραγδαία αστικοποίηση  με τη δημιουργία μεγάλων αστικών κέντρων εκτός από την Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη. Σημαντικές ήταν και οι επιπτώσεις στην εθνολογική σύσταση του πληθυσμού. Το 1920 η χώρα μας είχε 20% μη  Έλληνες ορθόδοξους, ενώ το 1928 μόλις 6%. Αυξήθηκε ο πληθυσμός της Ηπείρου και της Δυτικής Θράκης και τα νησιά (Κρήτη και νησιά ανατολικού Αιγαίου) εξελληνίστηκαν πλήρως. Η κυριότερη όμως συνέπεια ήταν η ενίσχυση του ελληνικού χαρακτήρα της Μακεδονίας η οποία το 1920 είχε 48% μη ορθόδοξους Έλληνες και το 1928 το ποσοστό έπεσε στο 12%.

            Τεράστιες ήταν και τα οφέλη στην οικονομία, τόσο στον πρωτογενή, όσο και στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Μέσα σε μια δεκαετία αυξήθηκαν οι καλλιεργήσιμες γεωργικές εκτάσεις κατά 50% και εξασφαλίστηκε επάρκεια σιτηρών. Έγιναν πολλά εγγειοβελτιωτικά έργα, κυρίως στην Μακεδονία και εισήχθησαν νέες καλλιέργειες ή επεκτάθηκαν οι παλιές (καπνός, βαμβάκι, σταφίδα). Η κτηνοτροφία και η πτηνοτροφία βελτιώθηκαν και η  δενδροκομία, η αλιεία και η σηροτροφία αναπτύχθηκαν από τους πρόσφυγες που ήταν ειδικευμένοι με αυτές τις αχολίες στην πατρίδα τους.

            Στη δεκαετία 1922-1932 διπλασιάστηκε ο αριθμός των βιομηχανικών μονάδων, καθώς οι πρόσφυγες αποτέλεσαν ένα νέο, ειδικευμένο και φθηνό εργατικό αλλά και καταναλωτικό κοινό. Συμμετείχαν ως επιχειρηματίες ή εργάτες στην ταπητουργία, την κλωστοϋφαντουργία, την μεταξουργία, την αλευροβιομηχανία και την παραγωγή οικοδομικών υλικών.Το επιχειρηματικό πνεύμα των Ελλήνων της Μικρασίας που προέρχονταν από τα αστικά κέντρα, καθώς και η παιδεία και η γνώση ξένων γλωσσών αλλά και οι επαφές με την Ευρώπη τους βοήθησαν να αναπτύξουν τις δικές τους επιτυχημένες επιχειρήσεις. Τρανταχτό παράδειγμα είναι επιτυχημένου επιχειρηματία είναι ο Αριστοτέλης Ωνάσης αλλά και πάρα πολλοί άλλοι, όπως οι οικογένειεςΣινιόσογλου,  Τσαλίκογλου,  Στύλογλου, Εφραίμογλουκαι Μποδοσάκης που θα γίνουν τα πρώτα ονόματα πανελλαδικά στο βιομηχανικό χώρο.

Τέλος, ανεκτίμητη ήταν η πολιτιστική προσφορά των προσφύγων οι οποίοι μετέφεραν στη νέα τους πατρίδα μια πολιτισμική παράδοση πολλών αιώνων. Η μικρασιάτικη μουσική και το τραγούδι που γεννήθηκε στα καφέ αμάν της Σμύρνης και της Πόλης και είχε αφομοιώσει αρχαία, βυζαντινά, βαλκανικά, ανατολικά και ευρωπαϊκά στοιχεία μεταφέρθηκαν από τους μεγάλους μικρασιάτεςπαιχνιδιάτορες και τραγουδιστές στα ελληνικά αστικά κέντρα και συνέβαλαν κατά τη δεκαετία 1930 στη δημιουργία του ρεμπέτικου τραγουδιού, τη σημασία του οποίου όλοι αναγνωρίζουν σήμερα.Πολύ αισθητή ήταν και η παρουσία των προσφύγων στην πνευματική ζωή του τόπου, στα Γράμματα και τις Τέχνες. Οι λογοτέχνες Γιώργος Σεφέρης, Ηλίας Βενέζης, Κοσμάς Πολίτης, Γιώργος Θεοτοκάς, Στρατής Δούκας, Διδώ Σωτηρίου, Μαρία Ιορδανίδου, ο ζωγράφος Φώτης Κόντογλου και ο μουσικός Μανώλης Καλομοίρης είναι ορισμένοι που με το έργο τους διέπρεψαν και συνέβαλαν στην πρόοδο του πνευματικού μας πολιτισμού, στον εμπλουτισμό και την εξέλιξη της νέας ελληνικής γλώσσας και στηδιαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας.Μεγάλη ήταν και η συνεισφορά τους στον αθλητισμό      με την ίδρυση αθλητικών συλλόγων που μέχρι σήμερα πρωταγωνιστούν. Η ΑΕΚ, ο ΠΑΟΚ, ο ΒΑΟ, ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, ο ΙΩΝΙΚΟΣ, ο ΠΑΝΙΩΝΙΟΣ, η ΝΙΚΗ ΒΟΛΟΥ κ. ά., είναι αθλητικά σωματεία που ιδρύθηκαν από τους πρόσφυγες από τα πρώτα κιόλας χρόνια.

 

 

            Αν θέλουμε να εκτιμήσουμε τη μεγάλη προσφορά των προσφύγων στη σύγχρονη Ελλάδα δεν έχουμε παρά να απαντήσουμε στο ερώτημα: τι θα ήταν η σημερινή Ελλάδα χωρίς τους πρόσφυγες; Θα ήταν καλύτερη ή χειρότερη; Κατά τη γνώμη μου θα ήταν πολύ χειρότερη, γιατί θα είχε την εικόνα ενός υπανάπτυκτου και αδύναμου κράτους χωρίς ομοιογένεια και οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη.

Πηγές:

• ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ, Β’ ΤΕΥΧΟΣ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ, δέσμη γ’, δέσμη δ’, Γ. Κοντογεώργη - Φ. Βώρου, ΟΕΔΒ 1984 ΑΘΗΝΑ, σελ. 282-283
• ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ – ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ, Γ’ Γυμνασίου Βασίλης Κρεμμμυδάς, 1990 ΑΘΗΝΑ, σελ. 309-314
• Ιστορία νεότερη και σύγχρονη, τεύχος Γ’, Γ΄ Λυκείου, Β. Σκουλάτου – Ν. Δημακόπουλου – Σ. Κόνδη, ΟΕΔΒ 1993 ΑΘΗΝΑ, σελ. 98-101
• Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου (1815 – έως σήμερα), Γ’ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΝΙΚΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. ΑΘΗΝΑ 2021 Σελ.. 75 – 93
• Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ, Θεωρητική Κατεύθυνση, ARIAGRAF& ΣΙΑ Ε.Ε. 2012, ΑΘΗΝΑ, σελ. 163 -169
• ΕΤΣΙ ΧΑΣΑΜΕ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ, ΦΑΝΗ Ν. ΚΛΕΑΝΘΗ, ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑ Α.Ε., ΑΘΗΝΑ, 1983
• ΙΕΕ, ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟ 1913 ΩΣ ΤΟ 1941, ΤΟΜΟΣ ΙΕ’, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΒΡΑΒΕΙΟ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 1980, σελ. 8 – 270
• ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

 

 

 

*Στέργιος Πουρνάρας, φιλολόγος - μουσικός Πρόεδρος Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών ΠΕ Γρεβενών